“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
425
dan düzəldilməsi ehtimalımızın doğruluğuna dəlalət edir: Avcına
sığmayan əlüklü oğlı//Ərdil təkə buynuzundan qatı yaylı”
1
.Birinci
misradakı “yağı yurdu” ifadəsi isə, qeyd etdiyimiz kimi, Gürcüs-
tanı, bir də Evnik qalasını işarələndirir. Amma nəzərə almaq la-
zımdır ki, “yaxşı ərməğanlar Rum elindən – İstanbuldan alınıb. Bu
da təsadüfi deyil. Belə ki, “Oğuz insanı alış-veriş, ticarət mərkəz-
ləri olan şəhərlərin topoqrafiyasına, onun marginal aspektinə
yaxşı bələd idi. Baybörə bəg sakral nəsnələrin – “yaxşı ərməğanla-
rın” gətizdirilməsi üçün bəzirganları uzaq şəhərə - Rum elinə,
İstanbula göndərir”
2
.
Sonuncu misrada birinci növ təyini söz birləşməsinin asılı
tərəfi kimi işlənmiş “boğma” sözünün hansı mənada işlənməsi,
demək olar ki, müəyyənləşdirilməyib. Konkret desək: O.Ş.Gökyay
belə təqdim edib: boğaz ağrısı, boğan, boğmaca, kuşpalazı, boğaz
iltihabı, tık – nefeslik” (İstanbul, 2000). Burada təkcə onu qeyd
edirik ki, müəllif istinad etdiyi lüğətlərdə “boğma” sözünün qarşı-
sında hansı sözü görübsə, elə onu da tərtib etdiyi lüğətinə daxil
edib. Əgər belə olmasa idi, müəllif “boğma kiriş” birləşməsindəki
“boğma” sözünün izahında ilk söz kimi “boğaz ağrısı” birləşməsi-
ni yazmazdı; Zeynalov-Əlizadə nəşrində “boğan” şəklində sadə-
ləşdirilib ki, bu da semantika baxımından “kiriş”lə tam bağlanmır:
“Buğa verib aldığım boğan kirişim” (Bakı, 1988, səgh.161); “Ki-
tabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti”nə isə daxil edilməyib. Daha
doğrusu, yalnız “boğma çıqarmaq” ifadəsi cüzi fonetik dəyişmə ilə
təqdim olunub: boğma çıqarmaq – boğma çıxarmaq” (Bakı, 1999,
səh.38). Bu cür izahla razılaşmaq olmaz. Çünki ən azı bu ifadənin
“qarğış əlaməti olaraq iki əlini qabağa gətirərək yumruq göstər-
mək” və ya “boğma xəstəliyinə tutulmaq” mənasında işləndiyi
qeyd oluna bilərdi. Yeri gəlmişkən, O.Ş.Gökyay da bu ifadənin
semantik yükünü dəqiq göstərməyib (İstanbul, 2000, səh.178)...
1
A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, yozumlar. Bakı, 2007, səh.138
2
R.Kamal. “Dədə Qorqud kitabı”nın xronotop strukturu. Dədə Qorqud günü. XIV
Elmi sessiyanın materialları. Bakı, 2014, səh.61.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
426
Fikrimizcə, “boğma kiriş” ifadəsindəki “boğma” sözü “boğmaq”
felindən yaranmış isim kimi “tarım”, “tarım çəkilmiş” mənasın-
dadır ki, bu da “kiriş” sözünün semantikası ilə birbaşa bağlanır:
boğma kiriş = tarım çəkilmiş kiriş; kirişi (yay ipini) tarım çəkərək
yaya bağlamaq: müq.et: kirişlə yayı boğmaq – iplə çuvalın ağzını
boğmaq; kəmərlə beli boğmaq. Təsadüfi deyil ki, V.V.Bartold da
“boğma” sözünü məhz qeyd etdiyimiz mənada başa düşüb: с ту-
гой тетивой (boğma kiriş – tarım çəkilmiş kiriş) (göstərilən mən-
bə: səh.44). Burada Azərbaycan-monqol söz paralellərini sistemli
şəkildə təhlil süzgəcindən keçirmiş Ə.Abdullayevin bir qarşılaş-
dırmasını eynilə təqdim etmək lazım gəlir: monqolca: baqlas,
book; rusca: упаковать; Azərbaycanca: bağlamaq, bəzən boğmaq
da bu mənada işlənir”
1
. Bu fakt da “boğma kiriş” birləşməsindəki
“boğma” isminin məhz çoxmənalı “boğmaq” feli əsasında yaran-
dığını təsdiq edir.
“Buηlu yerdə qodım-gəldim
Otuz doqquz yoldaşım, iki arğışım! – dedi” (D-109)
Bu misraların semantik yükü onu deməyə əsas verir ki,
Beyrək kafir düşərgəsində dustaqlıqda qalan otuz doqquz yolda-
şına işarə edir, onları xatırlayır. Beyrəyin dilindən verilmiş sonun-
cu misra da mətnin əvvəlki hissələri ilə birbaşa bağlanır: “Otuz
toquz yigidlən Beyrək tutsaq getdi” (D-90); “Otuz toquz yigidim
əmanəti, mərə kafər!” (D-100). Təhkiyəçinin (birinci cümlə) və
Beyrəyin (ikinci cümlə) dilindən verilmiş bu nümunələr dediklə-
rimizi qüvvətləndirir. Burada bir qarşılaşdırmaya ehtiyac duyulur:
haqqında bəhs etdiyimiz parçanın yalnız son iki misrasında silaha,
silahdan istifadəyə birbaşa işarə edilmir. Daha dəqiqi, belədir:
− üçüncü misrada: qıl kışli = at qılından düzəldilən yay
kirişi (Yağı yurdu əlümdə qıl kişlim);
− dördüncü misrada: ayğır malı = təkə buynuzundan yay
(ayğır malı);
1
Ə.Abdullayev. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı, 1992, səh.316.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
427
− beşinci misrada: ayğır verib yay almaq (Ayğır verüb al-
dığım). Bu ifadənin tərkibindəki verib (verüb) sözü barədə A.Ha-
cıyev maraqlı bir açıqlama təqdim edir: “Bu sözün “verüb” varian-
tında yazılıb oxunmasına baxmayaraq, boydakı hadisələrin mənti-
qinə uyğun tərzdə “urub” kimi oxunub mənalandırılmasını daha
düzgün hesab edirik; Beyrək yayını at verməklə deyil, yağı üzəri-
nə at salmaqla – hücum etməklə qazanır”
1
. Qeyd edək ki, müəlli-
fin fikirləri, bir tərəfdən, həmin parçanın üçüncü misrasındakı
“Yağı yurdu” ifadəsinin semantik tutumu ilə səsləşirsə, digər tə-
rəfdən də birinci misradakı “tol-tolara” ifadəsi silahla bağlıdır –
qənaətini qüvvətləndirir;
− altıncı misrada: tozlu qatı yay = (tozlu qatı yayım);
− yeddinci misrada: boğma kiriş = tarım çəkilmiş kiriş;
buğa verib boğma kiriş almaq (Buğa verüb alduğum boğma kiri-
şim).
Bu faktlar həmin parçanın ilk iki misrasında oxunuşu və
yozumu mübahisəli olan sözlərlə bağlı təqdim etdiyimiz arqu-
mentləri qüvvətləndirir. Belə ki, yuxarıda yeddi istiqamətdə qrup-
laşdırdığımız söz və ifadələrin hamısı silahla (yayla) bağlı olduğu
kimi, ilk iki misranın anlaşılmasını çətinləşdirən sözlər də məhz
silahla, döyüşlə bağlıdır:
− tol-tolara girmək = silaha (silahlara) girmək, döyüşə
girmək;
− tolararı – hər cür silahla silahlanmış ər (döyüşçü, igid);
− duxarlıyı = tuğrağlıyı (tuğarlıyı) = xaqan tərəfindən veri-
lən ata minən əsgər.
Bu cür qarşılaşdırma bir həqiqəti də xüsusi olaraq vurğula-
mağa imkan verir: parçadakı söz və ifadələrin əksəriyyəti məhz si-
lah və döyüşlə bağlı olan sözlər cərgəsində birləşir. Bu da “Kitab”,
ümumən qəhrəmanlıq eposları üçün xarakterik cəhətlərdəndir.
1
A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”nın şərhli oxunuşu. I kitab, Bakı, 2014, səh.77.
Dostları ilə paylaş: |