“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
431
də “yaraq” birbaşa silah mənasını daşıyır. Ancaq “yüz gün yaraq,
bir gün gərək” atalar sözündə “yaraq” həm silah, həm də ehtiyac,
gərək, “yar-yaraqlı adamdı”, “saxla bir gün yarağın olar”, “yarağın
aşırsa apar” və s. dedikdə yaraq sözü ehtiyac, gərək mənasında iş-
lənir”
1
. Burada bir detalı da qeyd etmək zərurəti yaranır: “Kitab”ın
dilində “yaraq” ismi əsasında yaranmış feillər işlənməyib. Azər-
baycan dili şivələrinin əksəriyyətində isə kök morfemi “yaraq”
olan feillər üstün mövqedə görünür: yaraqlanmaq, yaraqlandır-
maq, yaraqlandırılmaq, yaraqlatmaq... Maraqlıdır ki, şivələrimizdə
bu tipli feillər əsasında yaranmış isimlər də mühafizə olunmaqda-
dır: yaraqlanma, yaraqlandırma, yaraqlandırılma, yaraqlatma...
Qılıc. Qorqudşünaslıqda bu sözün işlənmə tezliyi belə gös-
tərilir: “173 dəfə “qılıc”, 1 dəfə “qılınc” şəklində”
2
. Drezden nüs-
xəsinin 267-ci səhifəsindəki “
ۊ
ي
كنجل ” yazılış şəklinin transkripsi-
yası ilə bağlı fikirlərə 2002-ci ildə bu cür şərh vermişdik: “...M.Er-
ginin nəşrində “kılıcınuη”, F.Zeynalov və S.Əlizadənin nəşrində
isə “qılıncınıη” (Qılıncının belçağına yabışdı kim, bunı çırpa, gör-
di kim, əlində qopuz var) şəklində verilmişdir. Bu faktlara istinad
etsək, “Kitabi-Dədə Qorqud”da qılıc//qılınc paralelliyindən bəhs
etməliyik... “Qılıc” sözü ilə bağlı yuxarıda təqdim etdiyimiz yazı-
lış şəklinə diqqət yetirək: Həmin yazılış şəklində cəmi bir “ن”
hərfi var. Bu hərf isə “ج” hərfindən əvvəl yox, sonra yazılmışdır.
Deməli, həmin yazılış şəkli “qılıncınıη” deyil, “qılıcınıη” şəklində
oxunmalıdır. Onu da qeyd edək ki, “qılıc” sözü ilə bağlı təqdim et-
diyimiz yazılış şəklinə oxşar yazılışlar F.Zeynalov və S.Əlizadə
tərəfindən hazırlanmış “Tənqidi mətn” hissəsinin hər bir səhifəsin-
də (qılıc sözü iştirak edən cümlələr nəzərdə tutulur) “qılıc” kimi
transkripsiya edilmişdir...”
3
. Digər tərəfdən, Azərbaycan dilinin
qərb şivələrində “qılıc” formasında mühafizə olunan həmin söz
qədim türk mənbələrində də “qılınc” yox, “kılıç” şəklindədir:
1
H.Məmmədli. Dünyanı düşündürən “Dədə Qorqud”. Bakı, 1999, səh.313.
2
A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.18.
3
Əzizxan Tanrıverdi.“Kitabi-Dədə Qorqud” və Qərb ləhcəsi.Bakı,2002,səh.47-48.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
432
Orxon-Yenisey abidələrində: kılıç; M.Kaşğarinin “Divan”ında:
kılıç; Nəsiminin “Divan”ında: qılıc” (Həqdən əzəli qılıc belüm-
də...)... Deməli, “Kitab”da qılıc//qılınc paralelliyindən deyil, bu
sözün 174 dəfə həm də “qılıc” şəklində işlənməsindən bəhs et-
məliyik. Amma bu da var ki, bir sıra cümlə modellərində “qılıc”
sözünün ellipsisə uğradığı açıq-aydın görünür. Məsələn, “Mərə,
bənim oğlım başmı kəsdi, qanmı dökdi” (D-74); “Baş kəsmədiη,
qan dökmədiη” (D-125)... Bu tip cümlələrdə “qılıc” sözünün
ellipsisə uğramasına elə “Kitab”ın dili kontekstində nəzər salaq:
“...qılıc çalub baş kəsdügim yerləri göstərəyim” (D-126). Müqayi-
sə və qarşılaşdırmalar göstərir ki, “Kitab”ın dilində tərkibində
“başın kəsmək” ifadəsi işlənmiş cümlələrdə hətta qılıc (qılınc) sö-
zü işlənməsə belə, yenə də söhbət “başın” məhz qılıncla kəsilmə-
sindən gedir (yuxarıdakı cümləyə bax: qılıc çalmaq→baş kəs-
mək). Belə cümlələr isə “Dastan”ın dilində kifayət qədərdir. Qa-
zan xanın dilindən verilmiş sonuncu cümlə də dediklərimizi arqu-
mentləşdirir: “Başın kəs!” (D-302). Bütün bunlar, yəni “Kitab”ın
dilində “qılıc” sözünün 174 dəfə işlənməsi, eləcə də onlarca cümlə
modellərində “qılıc” sözünün ellipsisə uğraması belə bir həqiqəti
söyləməyə imkan verir: “Kitab” “qılıc” sözü müstəvisində daha
böyük və zəngin görünür ki, bu da təsadüfi deyil. Çünki “Kitab”,
hər şeydən əvvəl, qəhrəmanlıq eposudur.
“Qılıc” sözünün assosiativliyi “Kitab”ın dilində işlənmiş
balçaq, qın, qəbzə, yılmaq kimi sözlərə də münasibət bildirməyi
diktə edir: qılıncın dəstəyi, sapı, qəbzəsi anlamlı “balçag” sözü
“Kitab”da cəmi dörd dəfə işlənib: “Qılıcınıη balçağı qan odaya
gəldi” (D-194); “Gördilər kim, bu gəlin kişiniη qılıncınıη balçağı
qanlu, oğlı görünməz” (D-194);
Burada bir məqamı da qeyd edək ki, Drezden nüsxəsinin
268-ci səhifəsindəki yazılış şəkli (balçaq sözünün yazılışı nəzərdə
tutulur) Zeynalov-Əlizadə nəşrində (Bakı, 1988) “belçağ” forma-
sında transkripsiya olunub: “Qılıncının belçağına yabışdı kim, bu-
nı çırpa, gördi kim, əlində qopuz var” (səh.114). Bu cür oxunuş
forması S.Əlizadə nəşrində eynilə saxlanılıb (Bakı, 2000,
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
433
səh.102). O.Ş.Gökyayın nəşrində isə (İstanbul, 2000) “balçağına”
şəklində verilib. M.Ergin də “balçağına” oxunuş formasını məqbul
hesab edir (Ankara, 1958). A.Məmmədova “belçağ” oxunuş for-
masını əsas götürərək yazır: “...bizcə, o, (yəni “belçaq” sözü –
Ə.T.) “arxa, son” mənasını verən və hələ DLT-də “qamçının ucu”
anlamında rast gəldiyimiz bel və çağı sözlərindən əmələ gələn
mürəkkəb sözdür. Bu leksik vahid qədim sözlərimizdəndir...
A.Dilaçar bulqar türkcəsindən slavyan bulqarcasına keçən “bilər-
zik” mənalı belcuq kəlməsini misal göstərir”
1
. Maraqlı mülahizə-
lərdir. Amma eynilə qəbul etmək olmaz: birincisi, ona görə ki,
həmin yazılış şəklini qorqudşünasların əksəriyyəti məhz “balçağı”
formasında oxuyub; ikincisi, bel (arxa) və çağı leksemlərinin qo-
vuşması nəticəsində “belçağı” sözü yaranmışdır – fikri məntiqli
görünmür, müəllifin əlavə olaraq arqument kimi gətirdiyi “bel-
cuq” sözü də bunu təkzib edir; üçüncüsü, “Kitab”ın dilindəki “bal-
çaq” sözünün kök və şəkilçi morfemləri M.Kaşğarinin “Di-
van”ındakı “bal” (ban) kök morfemi və çak (-çaq) şəkilçi mor-
feminin semantikası ilə eyni xətdə birləşir. M.Kaşğarinin “Di-
van”ında göstərilir: “Bakdı: koy bandı=qoyun bağlandı. Bir bağla
bağlanan hər şey üçün belə deyilir. Banır-banmak. “n” hərfi “l”
hərfindən çevrilmişdir (II c., səh.53 ); -çak, -çək, -çuk, -çük şəkil-
çisi “Divan”da təkcə isimlərdən isim yaradan şəkilçi kimi yox,
həm də feillərdən isim düzəldən şəkilçi kimi verilib: ör+çük (kə-
kil), bürün+çük (şal, kəlağayı) (I c., səh.166, 247). Bu qeydlər
“Kitab”dakı “balçaq” sözü qılıncın dəstəyi, bağlanan yeri, sapı,
qəbzəsi mənasında işlənib – qənaətini qüvvətləndirir. Əlavə edək
ki, “Koroğlu” eposunda qılıncla bağlı “balçaq” yox, məhz “dəstə”
(dəstək) sözü işlənib: “Koroğlu Qıratı minəndən sonra əynindəki
kürkü çıxartdı, Misri qılıncının dəstəsindən yapışdı”; “xəncər,
qılınc və s. kəsər silahları qoymaq üçün qab” anlamlı “qın” sözü
“Kitab”da yalnız qılıncla bağlı işlədilib (qorqudşünaslıqda həm də
“xəncər” qabı mənasında təqdim olunur): 8 dəfə “qın” şəklində
1
A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.152-153.
Dostları ilə paylaş: |