Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi


“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası



Yüklə 3,53 Mb.
səhifə142/174
tarix25.06.2018
ölçüsü3,53 Mb.
#51679
1   ...   138   139   140   141   142   143   144   145   ...   174

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

431

 

də “yaraq” birbaşa silah mənasını daşıyır. Ancaq “yüz gün yaraq



bir gün gərək” atalar sözündə “yaraq” həm silah, həm də ehtiyac, 

gərək, “yar-yaraqlı adamdı”, “saxla bir gün yarağın olar”, “yarağın 

aşırsa apar” və s. dedikdə yaraq sözü ehtiyac, gərək mənasında iş-

lənir”


1

. Burada bir detalı da qeyd etmək zərurəti yaranır: “Kitab”ın 

dilində “yaraq” ismi əsasında yaranmış feillər işlənməyib. Azər-

baycan dili şivələrinin  əksəriyyətində isə kök morfemi “yaraq” 

olan feillər üstün mövqedə görünür: yaraqlanmaq, yaraqlandır-

maq, yaraqlandırılmaq, yaraqlatmaq... Maraqlıdır ki, şivələrimizdə 

bu tipli feillər əsasında yaranmış isimlər də mühafizə olunmaqda-

dır: yaraqlanma, yaraqlandırma, yaraqlandırılma, yaraqlatma... 



Qılıc. Qorqudşünaslıqda bu sözün işlənmə tezliyi belə gös-

tərilir: “173 dəfə “qılıc”, 1 dəfə “qılınc” şəklində”

2

. Drezden nüs-



xəsinin 267-ci səhifəsindəki “

ۊ

ي



كنجل ” yazılış  şəklinin transkripsi-

yası ilə bağlı fikirlərə 2002-ci ildə bu cür şərh vermişdik: “...M.Er-

ginin nəşrində “kılıcınuη”, F.Zeynalov və S.Əlizadənin nəşrində 

isə “qılıncınıη” (Qılıncının belçağına yabışdı kim, bunı çırpa, gör-

di kim, əlində qopuz var) şəklində verilmişdir. Bu faktlara istinad 

etsək, “Kitabi-Dədə Qorqud”da qılıc//qılınc paralelliyindən bəhs 

etməliyik... “Qılıc” sözü ilə bağlı yuxarıda təqdim etdiyimiz yazı-

lış  şəklinə diqqət yetirək:  Həmin yazılış  şəklində  cəmi bir “ن” 

hərfi var. Bu hərf isə “ج” hərfindən əvvəl yox, sonra yazılmışdır. 

Deməli, həmin yazılış şəkli “qılıncınıη” deyil, “qılıcınıη” şəklində 

oxunmalıdır. Onu da qeyd edək ki, “qılıc” sözü ilə bağlı təqdim et-

diyimiz yazılış  şəklinə oxşar yazılışlar F.Zeynalov və S.Əlizadə 

tərəfindən hazırlanmış “Tənqidi mətn” hissəsinin hər bir səhifəsin-

də (qılıc sözü iştirak edən cümlələr nəzərdə tutulur) “qılıc” kimi  

transkripsiya edilmişdir...”

3

. Digər tərəfdən, Azərbaycan dilinin 



qərb  şivələrində “qılıc” formasında mühafizə olunan həmin söz  

qədim türk mənbələrində  də “qılınc” yox, “kılıç”  şəklindədir: 

                                                            

1

 H.Məmmədli. Dünyanı düşündürən “Dədə Qorqud”. Bakı, 1999, səh.313. 



2

 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.18. 

3

 Əzizxan Tanrıverdi.“Kitabi-Dədə Qorqud” və Qərb ləhcəsi.Bakı,2002,səh.47-48. 




 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

432

 

Orxon-Yenisey abidələrində: kılıç; M.Kaşğarinin “Divan”ında: 



kılıç; Nəsiminin “Divan”ında: qılıc” (Həqdən  əzəli qılıc belüm-

də...)... Deməli, “Kitab”da qılıc//qılınc paralelliyindən deyil, bu 

sözün 174 dəfə  həm də “qılıc” şəklində  işlənməsindən bəhs et-

məliyik. Amma bu da var ki,  bir sıra cümlə modellərində “qılıc” 

sözünün ellipsisə  uğradığı açıq-aydın görünür. Məsələn, “Mərə, 

bənim oğlım başmı  kəsdi, qanmı dökdi” (D-74); “Baş  kəsmədiη, 

qan dökmədiη” (D-125)... Bu tip  cümlələrdə “qılıc” sözünün 

ellipsisə  uğramasına elə “Kitab”ın dili kontekstində  nəzər salaq: 

“...qılıc çalub baş kəsdügim yerləri göstərəyim” (D-126). Müqayi-

sə  və qarşılaşdırmalar göstərir ki, “Kitab”ın dilində  tərkibində 

“başın kəsmək” ifadəsi işlənmiş cümlələrdə hətta qılıc (qılınc) sö-

işlənməsə belə, yenə də söhbət “başın” məhz qılıncla kəsilmə-

sindən gedir (yuxarıdakı cümləyə bax: qılıc çalmaq→baş  kəs-

mək). Belə cümlələr isə “Dastan”ın dilində kifayət qədərdir. Qa-

zan xanın dilindən verilmiş  sonuncu cümlə də dediklərimizi arqu-

mentləşdirir: “Başın kəs!” (D-302). Bütün bunlar,  yəni “Kitab”ın 

dilində “qılıc” sözünün 174 dəfə işlənməsi, eləcə də onlarca cümlə 

modellərində “qılıc” sözünün ellipsisə  uğraması belə bir həqiqəti 

söyləməyə imkan verir: “Kitab” “qılıc” sözü  müstəvisində daha 

böyük və zəngin görünür ki, bu da təsadüfi deyil. Çünki “Kitab”, 

hər şeydən əvvəl, qəhrəmanlıq eposudur. 

  “Qılıc” sözünün  assosiativliyi “Kitab”ın dilində işlənmiş 



balçaq, qın, qəbzə, yılmaq kimi sözlərə də münasibət bildirməyi 

diktə edir: qılıncın dəstəyi, sapı, qəbzəsi anlamlı  “balçag” sözü  

“Kitab”da cəmi dörd dəfə  işlənib: “Qılıcınıη balçağı qan odaya 

gəldi” (D-194); “Gördilər kim, bu gəlin kişiniη qılıncınıη balçağı 

qanlu, oğlı görünməz” (D-194);   

Burada bir məqamı da qeyd edək ki,  Drezden nüsxəsinin 

268-ci səhifəsindəki yazılış şəkli (balçaq sözünün yazılışı nəzərdə 

tutulur) Zeynalov-Əlizadə nəşrində (Bakı, 1988) “belçağ” forma-

sında transkripsiya olunub: “Qılıncının belçağına yabışdı kim, bu-

nı  çırpa, gördi kim, əlində qopuz var” (səh.114). Bu cür oxunuş 

forması S.Əlizadə  nəşrində eynilə saxlanılıb (Bakı, 2000, 



 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

433

 

səh.102). O.Ş.Gökyayın nəşrində isə (İstanbul, 2000) “balçağına” 



şəklində verilib. M.Ergin də “balçağına” oxunuş formasını məqbul 

hesab edir (Ankara, 1958). A.Məmmədova “belçağ” oxunuş for-

masını  əsas götürərək yazır: “...bizcə, o, (yəni “belçaq” sözü – 

Ə.T.)  “arxa, son” mənasını verən və hələ DLT-də “qamçının ucu” 

anlamında rast gəldiyimiz bel və çağı sözlərindən  əmələ  gələn 

mürəkkəb sözdür. Bu leksik vahid qədim sözlərimizdəndir... 

A.Dilaçar bulqar türkcəsindən slavyan bulqarcasına keçən “bilər-

zik” mənalı belcuq kəlməsini misal göstərir”

1

. Maraqlı mülahizə-



lərdir. Amma eynilə  qəbul etmək olmaz: birincisi, ona görə ki, 

həmin yazılış şəklini qorqudşünasların əksəriyyəti məhz “balçağı” 

formasında oxuyub; ikincisi, bel (arxa) və çağı leksemlərinin qo-

vuşması nəticəsində “belçağı”  sözü  yaranmışdır – fikri məntiqli 

görünmür, müəllifin  əlavə olaraq arqument kimi gətirdiyi “bel-

cuq” sözü də bunu təkzib edir; üçüncüsü, “Kitab”ın dilindəki “bal-

çaq” sözünün kök və  şəkilçi morfemləri  M.Kaşğarinin “Di-

van”ındakı “bal” (ban) kök morfemi və çak (-çaq) şəkilçi mor-

feminin semantikası ilə eyni xətdə birləşir. M.Kaşğarinin “Di-

van”ında göstərilir: “Bakdı: koy bandı=qoyun bağlandı. Bir bağla 

bağlanan hər  şey üçün belə deyilir. Banır-banmak. “n” hərfi  “l”  

hərfindən çevrilmişdir  (II c., səh.53 ); -çak, -çək, -çuk, -çük şəkil-

çisi “Divan”da təkcə isimlərdən isim yaradan şəkilçi kimi yox, 

həm də feillərdən isim düzəldən şəkilçi kimi verilib: ör+çük (kə-

kil), bürün+çük (şal, kəlağayı) (I c., səh.166, 247). Bu qeydlər 

“Kitab”dakı “balçaq” sözü qılıncın dəstəyi, bağlanan yeri, sapı, 

qəbzəsi mənasında işlənib – qənaətini qüvvətləndirir. Əlavə edək 

ki, “Koroğlu” eposunda qılıncla bağlı “balçaq” yox, məhz “dəstə” 

(dəstək) sözü işlənib: “Koroğlu Qıratı minəndən sonra əynindəki 

kürkü çıxartdı, Misri qılıncının dəstəsindən yapışdı”; “xəncər, 

qılınc və s. kəsər silahları qoymaq üçün qab” anlamlı “qın” sözü 

“Kitab”da yalnız qılıncla bağlı işlədilib (qorqudşünaslıqda həm də 

“xəncər” qabı  mənasında təqdim olunur): 8 dəfə “qın”  şəklində 

                                                            

1

 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.152-153. 




Yüklə 3,53 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   138   139   140   141   142   143   144   145   ...   174




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə