Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qılıc
- Misri qılınclar
- Əgri qılınc
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 443
“qılıc” sözü ellipsisə uğrayıb). “Yanındağı gög poladıηı maηa vergil, yigit!” (D-149). Buradakı “gög polad” epitetinin semantik yükünü müxtəlif mənbələr, xüsusən də M.Kaşğarinin “Divan”ı kontekstində araşdırmış B.Abdulla maraqlı mülahizələr irəli sürür: “...Bu böyük bilgin (M.Kaşğari – Ə.T.) “Göy dəmir geri durmaz” atalar sözünü “Göy dəmir boş durmaz” anlamında, yəni “Toxunduğu hər şeyi kəsir” tək açıqlamış və demişdir ki, bu atalar sözünün ifadə etdiyi başqa bir anlam daha vardır: Qırğız, Yabaku, Qıpçaq kimi başqa boyların xalqı aralarında bir şey üzərinə and içdikləri və ya sözləşdikləri zaman dəmirə sayğı göstərmək üçün qılıncı qınlarından çıxarırlar. Və yanlamasına olaraq önlərinə qo- yarlar. Bundan sonra da qılınc üzərinə belə and edərlər: “Bu göy girsin, qızıl çıxsın. Bunun da mənası: “Əgər sən sözündə durmaz- san, bu göy rəngdəki qılınc sənin qanına bulanaraq qızıl çıxsın və səndən öcünü alsın. Çünki türklər dəmiri ulu və qutsal sayırlar” 1 .
tab”ın dilindəki “qılıcına toğranmaq” andına da aid edilə bilər. Be- lə ki, “Divan”dakı “Bu göy girsin, qızıl çıxsın” andı ilə “Ki- tab”dakı “qılıcına toğranmaq” ifadəsi eyni semantik şaxədə birlə- şir. Təşbehlərdə: başı tob kibi yerə düşmək. “...qara polat uz qılıcı əηsəsinə eylə çaldı kim, başı tob kibi yerə düşdi” (D-211); başı top kibi kəsilmək. “Ol gün bir qiyamət savaş oldı, meydan tolu baş oldı; başlar kəsildi top kibi” (D-63); mübaliğələrdə. qılıncla qılını kəsə bilməmək. “Qara polad uz qılıclar kəsən qılını kəsdirmədi” (D-221). Bu cümlədə mübaliğə ilə yanaşı, “q” səsinin alliterasiya- sı da müşahidə olunur: qara, qılıc, qıl (q-q-q). Daha doğrusu, həmin cümlədə alliterasiya ilə mübaliğə sintez şəklindədir. Bu da, qeyd etdiyimiz kimi, məhz “qılıc” sözünün assosiativliyi ilə reallaşdırılıb...; − obrazlılığın qrammatik səviyyədə təzahüründə: “Ki- tab”ın dilindəki bir sıra cümlə modellərində “qılıcla” sözünün el-
1 B.Abdulla. “Kitabi-Dədə Qorqud”da rəng simvolikası. Bakı, 2004, səh.117-118. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 444
qan tökmədiη” (D-125) tipli cümlələrdə “qılıcla” sözü işlənməsə də, asanlıqla bərpa oluna bilir (əvvəlki səhifələrə bax). Müqayisə və qarşılaşdırmalar onu deməyə əsas verir ki, belə cümlələrdə obrazlılığın qüvvətləndirilməsi həm də ellipsisə uğramış “qılıcla” sözü ilə bağlıdır; hər şeydən əvvəl, şifahi ədəbiyyat nümunəsi olan “Kitab”ın dilində inversiya ilə işlənmənin üstün mövqedə görün- məsi təbii qarşılanır. Əslində, bu tip əsərlərdə inversiyadan şərti olaraq bəhs etmək lazımdır. Bu mənada burada cəmi bir nümunə təqdim etməklə kifayətlənmək olar: “Çal qılıcıη, xanım Qazan, yetdim!” – dedi” (D-151). Bu cümlədəki “çal qılıcıη” ifadəsinin inversiya ilə işlənməsini də şərti olaraq qeyd edirik. Yuxarıda təqdim etdiklərimiz “qılıc” sözünün “Kitab”ın poetik strukturunda xüsusi rola malik olduğunu müxtəlif bucaqlar- dan təsdiqləyir. Amma bu heç də o demək deyil ki, “Kitab”dakı “qılıc” sözünün bütün tərəflərinə işıq sala bildik. “Kitab”ın sirli- sehirli dünyasında “qılıc” sözü və onun assosiativliyi ilə işlənmiş dil vahidlərində gizli məqamlar, heç şübhəsiz ki, var. Yəqin ki, bu mövzuya yenidən qayıtmalı olacağıq... Burada yekun olaraq sonrakı dövr ədəbiyyatımızda tərkibində “qılıc” (qılınc) sözü işlənmiş bəzi nümunələri təqdim etməklə kifayətlənirik: “Oğuznamə”də: Qılıc yarası önəlür, dil yarası önəlməz. Q.Bürhanəddinin “Divan”ında: ...Qanda əgri var isə tutmağıl dəq. Saiqə, qoç qılıcı toğrar isə. İ.Nəsiminin “Divan”ında: Gəhi müflis olub gülxanə düşmüş, Gəhi qüdrət qılıcını çaladur. M.Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasında: Səyyarədən aldı mehr meydan, Çaldı qılıcın, götürdü qalxan. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 445
“Koroğlu” dastanında: Qoyun bədöylər kişnəsin, Misri qılınclar işləsin, Kimi tənab qılınclasın! Kimimiz düşman üstünə. İraq türkmanlarının “Arzu-Qənbər” dastanında: Düşmən gəldi tabır-tabır düzüldü, Alnımıza qara yazı yazıldı, Tifəg icad oldu, mərdlik pozuldu,
Qazax xalqının “Qrak-Mamay” eposunda: Tört jasına kelqende, Beline kılış bayladı... S.Vurğunun “Ala gözlər” şeirində: Yenə qılıncını çəkdi üstümə: Qurbanı olduğum o ala gözlər... M.Müşfiqin “Məbədlər çökərkən” şeirində: İnsanların başı qalmaqaldadır, “Əcəl qılıncları çalhaçaldadır...” Giya Paçxataşvılının şeirlərində:
Ellər döndü qaçqına. Saç yolmaqla iş aşmaz Qına, özünü qına. Bu nümunələrdə “qılınc” sözünün semantik yükü, rənga- rəng məna çalarları qabarıq şəkildə görünür. Bu da o deməkdir ki, “qılınc” sözü təkcə “Kitab” yox, ümumən ədəbiyyatımızdakı poetik siqlətli vahidlərdəndir. Yay. Heç şübhəsiz ki, burada ilk olaraq fəsil anlamlı “yay”la silah anlamlı “yay” sözünün işlənmə məqamlarına diqqət Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|