“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
446
yetirmək lazımdır. Faktlara müraciət edək. “Kitab”da fəsil anlam-
lı “yay” sözü yalnız düzəltmə sözlər daxilində müşahidə olunur.
Bu tip sözlər isə, əsasən, bunları əhatə edir: yayla (yaylaq). “Oğuz
bir gün yaylaya köçdi (D-214); yaylaq (dağ yeri). “Qarşu yatan
qara tağı sorar olsam, yaylaq kimüη?” (D-102); yaylamaq (yay
günlərini keçirmək). “Qarşu yatan qara tağlar istər olsa, el yaylar”
(D-145); yaylam (yaylaq yeri). “Yaylamında Oğuz elinin qondur-
madı” (D-221).
Müqayisə və qarşılaşdırmalar “Kitab”ın poetik strukturun-
da fəsil anlamlı “yay” deyil, silah anlamlı “yay” (ox atmaq üçün
yarımdairə şəklində əyilib ucları tarım iplə birləşdirilmiş ibtidai
silah) sözünün intensiv şəkildə işləndiyini qabarıq şəkildə göstərir.
Faktlara müraciət edək: “yay” daha çox sadə söz formasında iş-
lənib: “Bir ağ tozlu qatı yay aldılar” (D-70); “Mərə Beyrəgiη yayı
vardır, gətüriη!” (D-108); yayı olan, yay daşıyan anlamlı “yaylı”
düzəltmə sifətinin tərkibində müşahidə olunur: yaylı. “... dəmür
yaylı Qıpçaq Məlikə qan qusdıran...” (D-60); bir sıra ifadələrin
tərkibində tərəflərdən biri kimi çıxış edir: yay çəkmək. Əlbəttə,
“yay” ox atmaq üçün çəkilir. Bu mənada “yay çəkmək” assosiativ
olaraq “ox atmaq” ifadəsini yada salır. Bu ifadələr “Kitab”ın
dilində də məhz ardıcıl şəkildə işlənib: “Yay çəkmədüη, ox
atmadıη” (D-125). Şübhəsiz ki, başqa cür ola da bilməz. Ancaq bu
da var ki, bəzən ikinciyə görə (ox atmaq) birincinin (yay çəkmək)
ellipsisə uğramasına təsadüf olunur: “Babam at səgirdişimə baq-
sun, qıvansun; ox atışıma baqsun, güvənsün; qılıc çalışıma baq-
sun, sevinsin!” (D-22). Bu cümlədə ellipsisə uğramış “yay” çəkişi-
mə” (yay çəkməyimə) ifadəsinin yeri açıq-aydın görünür, həm də
asanlıqla bərpa oluna bilir. Bəzən isə hər iki ifadənin inversiya ilə
işlənərək obrazlılıq yaratması müşahidə olunur: çəkəyim yayı,
atayım oxı. “Andan Beyrək aydır: “Bəglər, sizüη eşqiηizə çəkəyim
yayı, atayım oxı”, - dedi” (D-109). Bu cür inversiya ilə Beyrəyin
ən gərgin, ən dramatik anları obrazlı şəkildə canlandırılıb. Sintak-
tik bütövdəki “Beyrək yayı gördigində yoldaşların andı, ağladı”
(D-108) cümləsi də Beyrəyin gərgin, sarsıntılı anlar yaşadığını
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
447
açıq-aydın şəkildə göstərir. Beyrəyin gərgin anları isə məhz oxla
üzüyü vurub, paraladıqdan sonra qurtarır: “Beyrək oqla yüzügi
urdı, paraladı. Oğuz bəgləri bunı göricək əl-ələ çaldılar, gülüşdi-
lər” (D-109). Burada yekun olaraq onu da qeyd edək ki, müasir di-
limizdəki “ “açaram sandığı, tökərəm pambığı” ifadəsi formasına
görə “Kitab”ın dilindəki “çəkəyim yayı, atayım oxu” (çəkim yayı,
atım oxu) ifadəsi ilə səsləşir. yay tartışmaq (qarşılıqlı olaraq yay
çəkmək, bir-birinə ox atmaq). Bu ifadə “Kitab”ın dilində cəmi bir
dəfə işlənib: “Ağca tozlu qatı yaylar tartışaydıq//Ağ yeləklü ötkün
oxlar atışaydıq” (D-249); yay söykənmək (yaya söykənmək: adlıq
halda işlənmiş “yay” sözü yönlük hal mövqeyində çıxış edib).
“Oğlı Uruz qarşusında yay söykənib turtardı” (D-123). Zeynalov-
Əlizadə nəşrində həmin söz təşbeh kimi sadələşdirilib: yay kimi
söykənmək. “Oğlu Uruz qarşısında yay kimi söykənib durmuşdu”
(Bakı, 1988, səh.166). O.Ş.Gökyay isə “yaya dayanmaq” mənasın-
da izah edib (İstanbul, 2000, səh.308). Fikrimizcə, “yay söykən-
mək” ifadəsi həm də ayıq-sayıq dayanmaq, veriləcək əmrə tam
hazır olmaq mənasında yozula bilər; yay dayanmaq. “Bayındır
xanıη qarşusında oğlı Qarabudaq yay tayanub turmışdı”. Drezden
nüsxəsinin 67-ci səhifəsindəki “ېاٻ” yazılış şəklini O.Ş.Gökyay
“yayın”, H.Araslı “bay”, M.Ergin “yay, Zeynalov-Əlizadə “bay”,
S.Əlizadə “bay” şəklində transkripsiya edib:
V.V.Bartold “yaya söykənmək” (опираяс на лук) məna-
sında başa düşüb (səh.49). Maraqlıdır ki, Drezden nüsxəsinin
123-cü səhifəsində eynilə təkrarlanan həmin yazılış şəkli Zey-
nalov-Əlizadə nəşrində “yay” kimi transkripsiya edilib (Bakı,
1988, səh.68). Bu da səbəbsiz deyil. Belə ki, “yay” sözündən
sonra işlənmiş çoxmənalı “söykənmək” felinin semantikası “ېاٻ”
yazılış şəklini “bay” formasında transkripsiya etməyə imkan ver-
mir. Burada assosiativ olaraq “söykənmək” feli ilə eyni semantik
şaxədə birləşən, onun sinonimi kimi çıxış edən “dayanmaq” feli
yada düşür. Bu məqamda o da vurğulanmalıdır ki, V.V.Bartold
Drezden nüsxəsinin təkcə 67-ci yox, həm də 123-cü səhifəsindəki
yazılış şəklini (yuxarıdakı yazılış şəkilləri nəzərdə tutulur) məhz
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
448
“yaya söykənmək mənasında başa düşüb (səh.32). Həmin ifadələ-
rin səciyyəvi cəhətlərini belə ümumiləşdirmək olar: “yay söykə-
nib” və “tayanub” ifadələri eyni sintaktik mühitlə bağlı olaraq işlə-
dilib. Daha dəqiqi, bunlardan birincisi (yay söykənib) “Bir gün
Ulaş oğlı Qazan bəg yerindən turmışdı” (D-122) cümləsi ilə baş-
lanan sintaktik bütövdə işlənibsə, ikincisi də “Qam Ğan oğlı xan
Bayındır yerindən turmışdı” (D-67) cümləsi ilə başlanan sintaktik
bütövdə işlənib; hər ikisi feli birləşmədir; hər ikisində ikinci tərəf
eyni feli bağlama şəkilçisini qəbul edib (-ib, -ub); hər iki feil
(söykənmək, tayanmaq ) eyni semantik yuvaya daxil ola bilir,
daha doğrusu, biri digərinin sinonimi kimi işlənə bilir; hər iki bir-
ləşmənin birinci tərəfində silah anlamlı “yay” sözü asılı tərəf kimi
çıxış edib; hər iki birləşmədən sonra işlənmiş feil (feli xəbər) keç-
miş zamanın ikinci dərəcəli morfoloji göstəricisini qəbul edib:
tur+ar+dı; tur+muş+dı... Deməli, “yay söykənib” feli bağlamasına
aid söylədiyimiz yozum (ayıq-sayıq dayanmaq, əmrə hazır ol-
maq...) “yay tayanıb” feli bağlamasına da şamil edilə bilər. T.Ha-
cıyevin söylədikləri də dediklərimizi qüvvətləndirir: “Bayındır
xanın qarşısında Qaragünə oğlı Qarabudaq yay dayanıb durmuş-
dı”. İgidin duruşu yaya bənzədilir; qəhrəman yay kimi çəkilməyə,
atılmağa – buyruğa, şücaət göstərməyə hazırdır”
1
; yayı zari-zari
inləmək. “Ağca tozlu qatı yayım zari-zari iηlər” (D-248). Bu mis-
radakı metaforanın səciyyəvi cəhətlərindən əvvəlki səhifələrdə ge-
niş şəkildə bəhs etdiyimiz üçün burada yalnız bir cəhəti qeyd
etməklə kifayətlənirik: bu cür metaforalarda at belində sağına-
soluna iki qoşa yay çəkərək düşməni lərzəyə salan türk ərənlərinin
ruhu yaşayır; yay qurmaq (yayı hazırlamaq). “Bəkil nə yay
qurardı, nə ox atardı” (D-237); sağına-soluna eki qoşa yay çək-
mək (yay çəkməkdə mahir, igidlikdə tayı-bərabəri olmamaq).
“Sağına-soluna eki qoşa yay çəkərdi” (D-173). “Kitab”ın dilində
bu ifadə cəmi bir dəfə Selcan xatunla bağlı işlədilib; qurulu yaya
bənzəmək (gözəlin qaşını yayın əyriliyinə bənzətmə; hamını hey-
1
T.Hacıyev. Yazıçı dili və ideya-bədii təhlil. Bakı, 1979, səh.27.
Dostları ilə paylaş: |