“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
452
ağ tozluca qatı yay. “Ağ tozluca qatı yayını əlinə aldı”
(D-31);
ağ tozlu qatı yay. “Bir ağ tozlu qatı yay aldılar” (D-70);
tozlu qatı yay. “Ayğır verüb aldığım, tozlu qatı yayım”
(D-169). Bu birləşmədə “ağca” sözünün ellipsisə uğradığını
yuxarıdakı nümunələr də təsdiq edir (Vatikan nüsxəsində “tozlu”
sözündən əvvəl “ağ” sözü yazılıb: ağ tozlu qatı yay – V – 44).
Digər tərəfdən, eyni mənanı ifadə edən bu birləşmələr formaca
müəyyən qədər fərqlənir. Bu cəhət daha aydın görünsün, - deyə
onları ardıcıl olaraq sıralayaq:
ağca tozlu qatı yay
ağ tozluca qatı yay
ağ tozlu qatı yay
tozlu qatı yay
Burada əsas fərq dəqiqləşdirici –ca ədatının işlənmə mə-
qamlarında özünü göstərir. Belə ki, -ca ədatı vasitəsilə “ağ”
(ağca) və “tozlu” (tozluca) sifətlərinin çoxaltma dərəcəsində işlən-
məsi təmin edilib (ağca tozlu qatı yay; ağ tozluca qatı yay). Digər
birləşmələrdəki “ağ” və “tozlu” sözlərində isə -ca ədatı işlənmə-
yib. Fikrimizcə, bu, bir tərəfdən, “Kitab”ın dilinin zənginliyi,
digər tərəfdən isə uyğun sintaktik mühitlə bağlıdır. Burada məhz
situasiya ilə bağlı iki parçanı qarşılaşdırmaq lazım gəlir: Beyrək
kədərlidir, yayı gördükdə yoldaşlarını xatırlayaraq ağlayır (“Bey-
rək yayı gördigində yoldaşlarını andı, ağladı”). O, yayının haq-
qında danışarkən nə “ağca tozlu qatı yayım”, nə də “ağ tozluca qa-
tı yayım”, - deyir, heç “ağ” sözünü də işlətmir, sadəcə olaraq,
“tozlu qatı yayım”, - deyir: “Ayğır verüb aldığım, tozlu qatı ya-
yım” (D-109). Deməli, “ağ” (ağca) sözünün ellipsisə uğraması,
eyni zamanda “tozlu” sifətinə -ca ədatının artırılmaması birbaşa
sintaktik mühitlə (burada qəhrəmanın kədərli anları ilə) bağlıdır;
ikinci detala (parçaya) diqqət yetirək: Buğacın atası Dirsə xan dus-
taqdır... Anası Buğacdan xahiş edir ki, atasını azad etsin (“Babaηı
ol qırq namərddən qurtarğıl”)... Təhkiyəçi qəzəblənmiş Buğacın
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
453
silahlanmasını təsvir edərkən onun yayını “tozlu qatı yay” yox,
məhz “ağ tozluca qatı yay” şəklində təqdim edir: “Ağ tozluca qatı
yayını əlinə aldı” (D-31). Burada –ca ədatının ipli, sırımlı anlamlı
“tozlu” sifətinə artırılması yayın möhkəmliyini işarələndirən
detallardan biri kimi görünür. Təqdim etdiyimiz qarşılaşdırmanın
düzgünlüyünü arqumentləşdirən başqa faktlara müraciət edək:
Baybörənin oğlu üçün tacirlərin hədiyyələr almasını təhkiyəçi belə
təsvir edir: “... Bir ağ tozlu qatı yay aldılar...” (D-70).Burada –ca
ədatının “ağ” və “tozlu” sözlərinə artırılmadığı aydın şəkildə gö-
rünür. Bu da səbəbsiz deyil. Çünki həmin parçada gərgin psixo-
loji anlardan söhbət belə getmir; qəhrəman döyüş qabağı öz
yayını öyür (və ya onun yayı öyülür, təriflənir), dəqiqləşdirici –ca
ədatı “ağ” sözünə artırılmış vəziyyətdə təqdim olunur: “Ağca
tozlu qatı yayım zari-zari iηlər”; “Ağca tozlu qatı yaydan dərsin-
məyən”. Deməli, yayın bərkliyinə, möhkəmliyinə elə ilk sözdə
(ağca) işarə edilir. Bütün bunları belə modelləşdirmək olar:
− qəhrəman ağır döyüşə hazırlaşır, qəzəblidir = “ağ”
tozluca qatı yay”
− qəhrəman öz yayını öyür = “ağca tolu qatı yay”
− yay barədə informasiya verilir = “ağ tozlu qatı yay”
− qəhrəman kədərlidir = “tozlu qatı yay”
Yuxarıda təkcə “yay” yox, həm də müəyyən qədər “ox”
sözündən bəhs etməli olduq. Bu da səbəbsiz deyil. Çünki “yay” və
“ox” təklikdə deyil, məhz birlikdə bir silahın adıdır: yay-ox. Bu
mənada “ox” sözü leksik-semantik, üslubi-linqvistik prizmadan
təhlil süzgəcindən keçirilərkən “yay” sözünə də münasibət bil-
dirilməlidir ki, “yay-ox”la bağlı daha dolğun təəssürat yaransın...
Oq//Ox. Türkün ilk döyüş silahlarından biri hesab olunan
“ox”un ibtidai icma quruluşunun mezolit dövründə kəşf edildiyi
ehtimal edilir. Orxon-Yenisey abidələri, M.Kaşğarinin “Divan”ı
kimi qədim türk mənbələrində intensivliyi ilə seçilən “ox” sözü
“Kitab”ın dilində daha qabarıq şəkildə görünür (“Kitab”da
“ox”un sinonimi olan “gəz” sözü yalnız bir dəfə “gezləmək
//gəzləmək” felində kök morfemi kimi işlənib: “Eki oxıη dəmrə-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
454
nin çıqardı: birin gezlədi, birin əlinə aldı” (D-199). Əvvəlki
səhifələrdə M.Kaşğarinin “Divan”ında “kəz” sözünün “ox” yox,
“ox”un arxa tərəfi mənasında işlənməsindən də bəhs etmişik). Elə
buna görə də “Kitab”dakı “ox”, həmçinin onunla birbaşa bağlı
olan digər sözləri tarixi-linqvistik baxımdan araşdırmaq lazım
gəlir. Heç şübhəsiz ki, bu prinsipi əsas götürdükdə bir sıra
maraqlı nəticələr reallaşar. Məsələn, belə:
− “yayla atılan, itiuclu və ya ucuna iti dəmir keçirilən mil”
anlamlı “ox” sözü “Kitab”ın dilində daha çox sadə söz formasında
görünür: “Dəmrənlü oxla atmağa qıyamadı” (D-199)...;
− “oq” sözü əsasında yaranmış “oqçı” hərbi termini “Ki-
tab”ın dilində həm də şəxs adının apelyativi kimi işlənib: “oqçı”
hərbi termin kimi: “Ol kafəriη üçin atub birin yarmaz oqçısı olur”
(D-130); “oqçı” şəxs adının apelyativi kimi: Əηsə qoca oğlı
Oqçı;
− “oq” sözü “Üç oq” və “Boz oq” etnonimlərində bir apel-
yativ kimi çıxış edir: “Üç oq, Boz oq qarşulaşdılar” (D-301). Bu-
rada bir məqam da yada düşür: “Kitab”, eyni zamanda digər qə-
dim türk mənbələrində işlənmiş “Oğuz” etnoniminin “oq//ox” sö-
zü əsasında yarandığı və oqlar//oxlar mənasını ifadə etdiyi ehtimal
edilir;
− “Kitab”dakı “oxlamaq” (oxla vurmaq) “oxlanmaq” (oxla
vurulmaq) və “oxlatmaq” (oxla vurdurmaq) düzəltmə feillərində
kök morfemi kimi işlənib (hər üç sözə az rast gəlinir): “Quş
uçurub, av avlayub, oğlıηı oxlayıb öldirə görgil!” (D-21); “Bədə-
vi atı oğlanın oxlanmış yatur” (D-141); “Qoulan kimsə oğlanıη
bədəvi atın oxlatdılar” (D-133)...;
− tərkibində “ox” sözü işlənmiş ifadələr forma rənga-rəng-
liyi və məna dərinliyinə görə diqqəti cəlb edir: oxa girmək (ox at-
mağa başlamaq)... Azğun dinlü kafər buηaldı, oxa girdi” (D-133);
oxa düşmək (oxlanmaq, oxla vurulmaq). “İki qardaşı oxa düşdi,
şəhid oldı” (D-41); ox səpmək (çoxlu sayda ox atmaq). “Bitəkəl-
lüf kafərlər at dəpdilər, ox səpdilər” (D-41); oxuna sancılmaq (öz
oxu ilə vurulmaq) “Mərə qavat qızı, mən qılıcıma toğranayım,
Dostları ilə paylaş: |