Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 474
çuvala sığmaz) deyiminə rast gəlinir ki, bu da yuxarıda təqdim etdiyimiz “cidanın ucu çuvaldan çıxır”, “cidanı çuvalda gizlət- mək olmaz” kimi deyimlərlə eyni semantik yuvaya daxil olur, biri digərinin sinonimi kimi çıxış edir. Bu cəhət, heç şübhəsiz ki, monqol mənşəli “cida” ilə türk mənşəli “sünü” (süngü) sözlərinin sinonimliyi ilə bağlıdır.
M.Kaşğarinin “Divan”ında isə “sünqü” şəklində işlənib: “Kalkan, sünqün çumşalım” (qalxanla, süngü ilə vuruşaq) (I cild, səh.432, 433).“Kitab”dakı yazılış şəkilləri isə belə oxunub: sünü (O.Ş.Gök- yay), süηü (M.Ergin), sügü (Zeynalov-Əlizadə)... Bu oxunuş for- malarından “sügü”nü şərti olaraq qəbul edirik (çünki “süηü” for- ması da götürülə bilər). “Kitab”ın dilindəki silah adları sırasında “sügü” sözünün “qılıc”dan sonra verilməsinə təsadüf olunur ki, bu da diqqətçəkən məqamlardandır: “Qılıc və sügü və çomaq və sair cəng alətin geydirüb tonatdılar” (D-285). Bu detal, yəni “qılıc” sözündən sonra “sügü”nün işlədilməsi süngünün türk hərb tarixində bir silah növü kimi xüsusi yeri olduğunu qabarıq şəkildə göstərir. Birləşmə daxilində “”sügü”dən əvvəl işlədilmiş sözlər sün- günün səciyyəvi cəhətləri, xüsusən də onun nədən düzəldilməsi barədə dolğun informasiya verir: qarğu talı sügü (qarğı budağından süngü). “Qarğu talı sügüηü maηa vergil” (D-245); qarğu dillü uz sügü (qarğı dilli iti süngü). “Qarğu dillü uz sügimi qapdım..,” (D-207); qarğu talı altmış tutam sügü (qarğı budağından altmış tutam süngü). “Qarğu talı altmış tutam sügümi əlümə alurdım” (D-297). Bu nümunələrdə süngünün qarğıdan düzəldilməsi aydın şəkildə görünür: qarğıya iti dəmir ucluğun keçirilməsi = süngü. “Kitab”ın dilində “sügü” sözü daha çox I növ təyini söz birləşməsinin daxilində işlənib (yuxarıdakı nümunələrə bax). Bəzən isə qeyri-müəyyən təyini birləşmə daxilində çıxış edib: “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 475
sügüsü sınıq oğlan (süngüsü sınq oğlan). “Əlindəki sügüsü sınıq oğlan!”. Heç şübhəsiz ki, kafirlərin dilində müşahidə olunan bu cür ifadələr qəhrəmanın gücünü azaltmaq, onu aşağılamaq üçün işlədilib. “Kitab”da məişətlə bağlı “şiş”, “kabab şişi” anlamlı “sügi- lik” sözünün işlənməsinə də təsadüf olunur: sügilik. “Sügiligi oca- ğa bıraqdılar, qızdı” (D-226). Bu tip nümunələrdəki “sügilik” sö- zünün kök morfemi “sügü” ilə eyni fonetik-semantik şaxədə birlə- şir. Bu mənada “sügilik” sözünün “süngü” şəklində sadələşdiril- məsini düzgün hesab etmək olar: “Süngünü ocağa saldılar, qızar- dı” (Zeynalov-Əlizadə nəşri. Bakı, 1988, səh.226). Yekun olaraq qeyd edək ki, müasir ədəbi dilimizdə “süngü” sözü ilkin forma və semantikasına uyğun işlənir: süngü – tüfəngin ucuna taxılan kiçik qılınc biçimində dəlici silah; süngülü – süngü taxılmış...; “Süngü- lər açmayan yolu açdın//Qələmindən cavahirat saçdın” (A.Səh- hət)...
də “nizə” anlamlı “köndər” sözü doqquz dəfə işlənib: “köndər” (bir dəfə). “Aruza bir köndər urdı” (D-302); altmış tutam köndər (iki dəfə). “Altmış tutam köndəriηi nə ögərsən, mırdar kafər” (D- 41); ala köndər (iki dəfə). “Dürtüşərkən ala köndəriη ufanmasun!” (D-35); ala-ala köndər (bir dəfə). “Ala-ala köndərlər süsəldi” (D- 63); altmış tutam ala köndər (üç dəfə). “Altmış tutam ala köndərin qısdı, Aruza bir köndər urdı” (D-302). Qorqudşünaslıqda “köndər” və onun təyinedicisi kimi işlənmiş sözlərin məna yükü, əsasən, belə izah olunur: köndər (nizə), ala (iri, böyük), ala-ala (lap bö- yük), altmış tutam (altmış əl tutacağı ölçüdə uzunluğu olan). Bu- rada diqqətçəkən detallardan biri də budur ki, “altmış tutam ala köndər” ifadəsi həm də Dəli Dondarın bədii təyini daxilində işlə- nib: “...altmış tutam ala köndəriniη ucında ər bögürdən Qıyan Səl- cük oğlı Dəlü Donda çapar yetdi...” (D-60). “Kitab”dakı bu cür nümunələr qəhrəman silahı ilə tanınır, silahı ilə fəxr edir – tezisinin düzgün olduğunu qüvvətləndirir.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 476
S.Əlizadə nəşrində (Bakı, 1999) “köndər” sözü “göndər” şəklində təqdim olunub. Bu mənada “göndər” sözünü omonim və çoxmənalı sözlər başlığı altında şərh etmiş A.Məmmədovaya haqq qazandırmaq olar: “I göndər (nizə, mizraq), II göndər (göndərmək, yollamaq)” 1 .
Gürz. Qorqudşünaslıqda “gürz”ün məna yükü, əsasən, belə göstərilir: ağır çəkili silah; baş tərəfi enli, ağır dəyənək; dəmirdən bir çomaq; topuz... Drezden nüsxəsində həm “güz”, həm də “gürz” şəklində işlənib: “Altı bərli güz ilə dəpəsinə qatı tuta urdı” (D- 64); “...bu güzi maηa veriη!” (D-72). Birinci nümunədəki “güz” sözü Vatikan nüsxəsində “gürz” şəklindədir (S.Əlizadə. Bakı, 2000, səh.52). Bu mənada “gürz” oxunuş forması məqbuldur, daha doğrusu, təhlil prosesində məhz “gürz” formasından istifadə olunmalıdır. “Kitab”da “gürz”sözünün işlənmə məqamları ilə bağlı aşağıdakıları söyləmək olar: − özündən əvvəl heç bir təyinedici sözün iştirakı olmadan işlənmə: gürz. “...gürzi maηa veriη!” (D-72); − özündən əvvəl müxtəlif mənalı təyinedici sözlərin iştirakı ilə, daha dəqiqi, təyini söz birləşmələri tərkibində əsas tərəf kimi işlənmə: altı bərli gürz (altı pərli gürz). “Altı bərli gürz ilə dəpəsi- nə qatı tuta urdı” (D-064); altmış batman gürz (altmış batmanlıq gürz)... Ol altmış batman gürzlə Qazılıq qocaya dəpərə tutub çaldı” (D-203)... Bu tip nümunələrdəki “batman” sözü ilə bağlı müxtəlif fikirlər var: bir batman = 60 kr; bir batman = 65, 556 kq.; − “gürz” sözü cümlənin semantikasını reallaşdıran ən əsas detallardan biri kimi çıxış edir: “Qanturalı gürzin gögə atar, enüb yerə düşmədin qarvar – tutar” (D-177). Bu, o deməkdir ki, Oğuz igidinin qəhrəmanlığı həm də “gürz tutma” jestinin ifadəsi kon- tekstində canlandırılıb. − gürz salmaq. “Altmış batman gürz salardı” (D-203). Qor- qudşünaslıqda “gürz salmaq” ifadəsinin məna yükü dəqiqləşdiril- məyib. Konkret desək: O.Ç.Gökyay tərtib etdiyi lüğətdə “gürz
1 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.108. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|