Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 477
sallamaq” (əslində, gürz salmaq) ifadəsinin qarşısında heç nə yaz- mayıb (İstanbul, 2000, səh.217); Zeynalov-Əlizadə nəşrində “gürz salmaq” ifadəsi “gürz atmaq” şəklində sadələşdirilib: “Altmış batmanlıq gürz atardı” (Bakı, 1988, səh.192); “KDQ-nin izahlı lüğəti”nə “gürz salmaq” ifadəsi daxil edilməyib (Bakı, 1999, səh.150); V.V.Bartold “gürz salmaq” ifadəsindəki “salmaq” felini «потрясал” (silkələmək, titrətmək, sarsıtmaq) şəklində tərcümə edib (göstərilən mənbə: səh. 73)... Bu fikirlərin saf-çürük edilməsi bunları söyləməyə imkan verir: V.V.Bartoldun tərcüməsi mətnin semantik yükünə uyğun gəlmir; Zeynalov-Əlizadə nəşrindəki sa- dələşdirmə mətnə tam yapışıqlı görünmür. Türk dilləri, o cümlə- dən Azərbaycan dilindəki çoxmənalı “salmaq” felinə tarixi-linq- vistik prizmadan yanaşdıqda “gürz salmaq” ifadəsi “Kitab”ın di- lində “gürz endirmək” mənasında işlənib – qənaətinə gəlmək mümkündür. Bu qənaətin düzgünlüyünü belə arqumentləşdirmək olar: birincisi, “Kitab”ın dilindəki “sal qılıcın” ifadəsi “qılıncını endir” mənasında başa düşüldüyü kimi, “gürz salardı” ifadəsi də “gürz endirərdi” mənasında anlaşılır. Yeri gəlmişkən, Ə.Sadıqov “sal qılıcın” ifadəsini həm də “qılınc endirmək “ mənasında izah edib (KDQ-nin izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.150); ikincisi, “Ki- tab”ın dilində “gürz” ismi ilə “enmək” felinin sintaktik-semantik bağlılığını əks etdirən cümlə modellərinə rast gəlinir. Məsələn, “Qanturalı gürzin gögə atar, enüb yerə düşmədin qarvar tutar” (D- 177). Bu cümlədə “gürz” və “enmək” sözlərinin assosiativliyi aydın şəkildə görünür; üçüncüsü, müasir dilimizdəki “gürz endir- mək” ifadəsini də təsadüfi hesab etmək olmaz: “Qollarını çırma- yıb, gürz endirir zindana” (Ə.Cəmil); dördüncüsü, “Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti”ndə “endirmək” çoxmənalı felinin birinci mənası kimi məhz “aşağı salmaq” ifadəsi göstərilir (II cild, Bakı, 1980, səh.206). Müq.et: salmaq – endirmək; gürz salmaq – gürz endirmək... “Kitab”dakı “gürz” sözü sonrakı dövr abidələrimizdə də müşahidə olunur: M.Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasında:
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 478
Cövşənlərü üstüxani – pəhlu. “Koroğlu” eposunda: “Dəmirçioğlu getdi, qılınc, qalxan, cida, gürz, toppuz götürdü, Koroğlunun yanına qayıtdı”... Nəhayət, onu da qeyd edək ki, “gürz” sözü müasir ədəbi dilimizdə “ağır, iri çəkic” mənasında işlənir: zindana gürz endir- mək...
izahlara rast gəlinir: dəyənək, toppuz, toxmaq... (O.Ş.Gökyay), başı iri və yumru ağac (“Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti”. Bakı, 1999, səh.194). Burada bir məqam yada düşür: “Kitab”da cəmi bir dəfə Qaraca çobanın dilində işlənmiş “dəgənək” (Qızılcıq dəgənəgimcə gəlməz maηa!) “çomaq” sözünün sinonimi kimi çıxış edir. Təsadüfi deyil ki, bir sıra lüğətlərdə də bu sözlər, əsasən, biri digərinin sinonimi kimi verilir. Məsələn, “KDQ-nin izahlı lüğəti”ndə: “dəgənək = başı toppuz çomaq”; “çomaq = başı iri və yumru ağac” (Bakı, 1999, səh.72, 194)... “Çomaq”la bağlı digər cəhətləri belə ümumiləşdirmək olar: birinci növ təyini söz birləşməsinin əsas tərəfi kimi çıxış edir: qaba çomaq (iri çomaq, iri toppuz). “Güni gəldi, qaba çomaq altında yoğradım səniη içün (D-129); iri çomaqla döyüş zamanı başa geyinilən parlaq zirehin əzdirilməsinə işarə edilir: “Başımda qunt işıqlar saqlardım səniηçün// Güni gəldi, qaba çomaq altında yoğradım səniη içün” (D-129); qəhrəmanın igidliyi məhz “çomaq” kontekstində canlan- dırılır: “Çala bilən yigidə oqla qılıcdan bir çomaq yeg” (D-4); xə- rac kimi göndərilmiş əşyalar sırasında “çomaq” da var: “Toquz tü- mən Gürcüstanıη xəracı gəldi; bir at, bir qılıc, bir çomaq gətür- dilər” (D-235). Əvvəlki səhifələrdə qeyd etdiyimiz kimi, bu cür nümunələr əşyavi yazının tarixini öyrənmək baxımından əhəmiy- yətlidir; döyüş silahlarının adları sırasında “çomaq” sözünə də rast gəlinir: “Qılıc və sügü və çomaq və sair cəng alətin geydirib tonat- dılar” (D-285). Fikrimizcə, “çomaq” sözünün məhz “qılıc” və “sü-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 479
gü”dən sonra verilməsi çomağın heç də adi silahlardan biri ol- madığını sübut edir; “çomaq” bir silah kimi “gürz”ə bərabər hesab oluna bilər. Bu cəhətə Qazanla Beyrəyin qarşılaşmasını əks etdi- rən parça kontekstində diqqət yetirək: “Beyrək: “Mərə kafər, necə onı-bunı sorarsan maηa?” – dedi. Qazanıη üzərinə at saldı. Pərlü gürzini əlinə alub Qazanı çaldı. Qazan kəndüyi bildirmədi, qar- vadı Beyrəgi biləgindən tutdı-tartdı, çomağını əlindən aldı. Beyrə- giη ənsəsinə bir çomaq urdı” (D-121). Yuxarıdakı tezisi dəqiqləş- dirsək, belə bir nəticə alınar: çomaq gürzdən üstündür. Amma belə bir nəticəni eynilə qəbul etmək olmaz: birincisi, ona görə ki, təqdim etdiyimiz parçada silahın yox, qəhrəmanın gücü qabardılır. Bu mənada “Kitab”ın “müqəddimə” hissəsində verilmiş “çala bilən yigidə oqla qılıcdan bir çomaq yeg” deyimi sanki yuxarıda təqdim etdiyimiz tipli parçalardan süzülüb gəlib, onların məntiqi nəticəsi kimi çıxış edir; ikincisi, “çomaq”la “gürz” bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənməyən silahlardır. O.Ş.Gökyayın mülahi- zələri də dediklərimizi qüvvətləndirir: “Gürz ilə çomak arasında, savaş silahı olmak bakımından bir ayrım yoktur. Ancak çomak, benim bildiqime göre, madenden degildir. Kökü ilə birlikte çıkarılan ağacların kökleri yontularak gürzdə olduğu gibi bir topuz haline konur” (İstanbul, 2000, səh.CCCLXIV); çomağın səciyyəvi cəhətləri daha çox “qaba çomaq” deyil, “altı pərlü çomaq” (altıkünclü iri, həm də ağır çomaq; toppuz birləşməsində ifadə edilir: “...Dölək Uran altı pərlü çomağilə at dəpüb, gəlüb yuqarı- dan aşağa kafəri qatı urdı, alımadı” (D-209)... Bütün bunlar “ço- maq” sözünün “Kitab”dakı leksik-semantik və üslubi-linqvistik xüsusiyyətləri ilə yanaşı, türk hərb tarixindəki yeri barədə də müəyyən təəssürat yaradır.
bağlı fikirlərə nəzər salaq: O.Ş.Gökyayın tərtib etdiyi lüğətdə belə bir şərh verilib: “...başı əgri bir cirittir, meydanda onunla top oynarlar ve at üzerinde degnek oynayanlar dahi kullanırlar, genel olarak ucı egri degneğe denir” (İstanbul, 2000, səh.189). Bu qeyd- lər onu göstərir ki, müəllif “çovkan”ın “Kitab”dakı üslubi-poetik Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|