“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
483
maq olmaz. Belə ki, “Kitab”ın dilində “bıçaq” (kəsmək üçün alət)
sözü iki dəfə bir məişət əşyasının adı kimi həqiqi mənada,
bir dəfə
isə təşbeh daxilində məcazi mənada işlənib: “Oğlan bıcağına əl
urdı. Buğanıη başını kəsdi” (D-17); “Bıçaq çıqarıb dərisini yüzdi”
(D-183); “Bıçaq alub qanadlarım qıran Qazan!” (D-149). Sonun-
cu nümunədə “bıçaq” sözü məhz təşbeh yaradan vasitələrdən biri
kimi çıxış edir. Burla xatunun dilindən verilmiş həmin təşbehin
semantikası isə çox dərindir: Oğul itirən ana qanadları qırılmış quş
kimidir.
Silah və silah hissələrinin adlarının tarixi-linqvistik müstə-
vidə təhlili bir daha göstərir ki, “Kitab”da bu tip vahidlər daha çox
həqiqi mənada işlənib. Bu da təsadüfi deyil. Çünki “Kitab”, hər
şeydən əvvəl, Oğuz türklərinin tarixini əks etdirən qəhrəmanlıq
eposudur. Amma bunu da vurğulamaq lazımdır ki, bir sıra obrazlı
ifadələr məhz silah adlarının assosiativliyi ilə yaradılıb.
Mətn daxilində təqdim etdiyimiz silah adları həm də silah-
la bağlı işlədilmiş feillərin lüğəvi məna qrupları barədə söz demə-
yə imkan verir. Bu tipli feillərin müəyyənləşdirilməsi isə, ilk növ-
bədə, silahla görülmüş və ya görüləcək işlərə işıq sala bilər. Mü-
qayisə və qarşılaşdırmalar silah adları ilə bağlı işlədilmiş feillər sı-
rasında iş və hal-vəziyyət feillərinin üstün mövqedə çıxış etdiyini
göstərir. Bu cür sözləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
Silah adları və hal-vəziyyət feilləri:
qılıc - ovanmaq. “...qılıcları ovandı” (D-250);
yay – iηləmək. “Ağ tozluca qatı yayım zari-zari iηlər” (D-
248);
köndər – süsəlmək. “Ala-ala köndərlər süsəldi” (D-69);
bögürtmək . “...altmış tutam ala köndəriη ucında ər bögürdən ...
(D-60) ... ;
Silah adları və iş feilləri:
qılıc – baş kəsmək, qan tökmək. “Baş kəsmədiη, qan tök-
mədiη” (D-125); çalmaq. “...qılıc çalub baş kəsdügim yerləri gös-
tərəyim” (D-126); qılıclamaq. “...Beyrəgi oturduğı yerdə qılıcladı”
(D-300)...;
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
484
yay – çəkmək. “Yay çəkmədüη...” (D-125);
ox – atmaq. “Ox atmadıη” (D-125); urmaq. “Dəpəgözüη
yağrına bir ox urdı” (D-225);
köndər - urmaq. “Aruza bir köndər urdı” (D-302);
dəpər – çalmaq. “...Dədəyi dəpərə çala” (D-84);
gürz – urmaq. “Altı bərli gürz ilə dəpəsinə qatı tuta urdı”
(D-64);
mancılaq – atmaq. “Ağır mancılaq
taşla atam, derdim” (D-
233);
çomaq – yoğratmaq. “...qaba çomaq altında yoğradım səniη
içün” (D-129);
sügü – sancmaq. “Qarğu talı sügüηi maηa vergil//-
Köksündən ər sancayım səniη içün!” (D-246);
sapan – atmaq. “...sapanıη ayasına qor atar, kafəri yıqar”
(D-42)...
Yuxarıda qarşılaşdırmalar şəklində verdiyimiz nümunələr
silah adlarının “Kitab”dakı çəkisi barədə dolğun təəssürat yarat-
maq gücündədir. Fikrimizcə, “Kitab” linqvopoetik baxımdan təhlil
süzgəcindən keçirilərkən bu tip dil vahidlərinin cümlə daxilin-
dəki semantikası mütləq nəzərə alınmalıdır.
“DƏDƏ QORQUD KİTABI”NDA DÖYÜŞ
GEYİMLƏRİ VƏ DİGƏR DÖYÜŞ LƏVAZİMATLARININ
ADLARI TARİXİ-LİNQVİSTİK MÜSTƏVİDƏ
“Kitab”ın dilində qalxan, işıq, yaqa, dizcik, dəmir don və s.
kimi döyüş ləvazimatlarının adlarına rast gəlinir. Bu tip sözlərə
mətn daxilində diqqət yetirək:
Qalqan. “Döyüşdə qılınc, gürz, ox və s. kimi silahların
zərbəsindən qorunmaq üçün istifadə olunan alət” anlamlı “qalqan”
(qalxan) sözünün “Kitab”da işlənmə məqamları, əsasən, aşağıdakı
kimidir:
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
485
ap-alaca qalqan (böyük qalxan). “Ap alaca qalqanıηı vergil
maηa” (D-49);
ala qalqan bağını qısa dügmək (böyük qalxan bağını qısa
düyünləmək, qalxanı köksünə sipər edərək döyüşə tam hazır
vəziyyətdə olmaq). “Ala qalqan bağını qısa dügdilər” (D-133);
qalqanı gürzə qarşı tutmaq (qalxanı gürzün qabağına
tutmaq). “Oğlan qalqanını gürzə qarşu tutdı” (D-250). Bu cümlədə
qalxandan təyinatı üzrə istifadə olunma açıq şəkildə ifadə edilir ki,
bu da döyüş səhnələrinin təsviri baxımından maraqlıdır;
qalqan yapınmaq (qalxan çəkmək, qalxanla sipərlənmək).
“Qazan qalqan yapındı, sügisin əlinə aldı” (D-302). Burada Oğuz
igidi Qazanın döyüşə tam hazır vəziyyətdə olması obrazlı şəkildə
ifadə olunub;
qalqan oynamaq (qalxan oynatmaq). “Yağrınında qalqan
oynar babasınıη qadir qoursa, başın kəsəyim” (D-176). Bu cümlə-
dəki deyimin semantikasından bəhs edən O.Ş.Gökyay yazır:
“yağrumda kalkan oynar deyiminin açıklanmasında savaşçıların
iri-yarı, güclü-küvvetli olduğunu belirtmek içün kullanılan bir söz
açıklamasının neye dayandığını bilmiyoruz” (İstanbul, 2000,
səh.CCCLXX). Fikrimizcə, “qalxan oynatma” ifadəsinə (jestinə)
“gürz tutma” ifadəsi (jesti) kontekstində aydınlıq gətirmək müm-
kündür. Belə ki, təhkiyəçi təsviri ilə reallaşan “gürzü göyə atıb,
onu yerə düşmədən tutma” jesti (ifadəsi) (...Qanturalı gürzin gögə
atar, enüb yerə düşmədin qarvar-tutar) Qanturalının dilində
kafirlərlə bağlı işlədilmiş “çiynində qalxan oynatma” jestinin (ifa-
dəsinin) məntiqi nəticəsi kimi görünür. Konkret desək, “çiynində
qalxan oynatma” jesti barədə deyilənlər Qanturalını nəinki qorxu-
dur, hətta o məhz həmin kafirin başını kəsməyə hazır olduğunu
qətiyyətlə ifadə edir, “gürz tutma” jesti ilə özünün məğlubedil-
məzliyini, igidliyini nümayiş etdirir. Bu mənada “qalxan oynat-
ma” və “gürz tutma” ifadələri eyni semantik yuvaya daxil olan
vahidlər hesab oluna bilər (bax: Əzizxan Tanrıverdi. “Dədə
Qorqud kitabı” nın obrazlar aləmi”. Bakı, 2013, səh.113). “Qalxan
oynatma” ifadəsinin hünər göstərmə, igidliyi nümayiş etdirmə mə-