Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi


“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası



Yüklə 3,53 Mb.
səhifə160/174
tarix25.06.2018
ölçüsü3,53 Mb.
#51679
1   ...   156   157   158   159   160   161   162   163   ...   174

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

486

 

nasında çıxış etdiyini digər ifadələr də təsdiq edir: cida oynatmaq, 



at oynatmaq, tüfəng oynatmaq... Bu ifadələrdən ikincisi (at oynat-

maq) “Kitab”, eyni zamanda  digər şifahi və yazılı ədəbiyyat nü-

munələrində tez-tez təkrarlanan vahidlərdəndir.Burada “Kitab”dan  

bir nümunəni təqdim etməklə kifayətlənmək olar: “Qırq yigit 

bədəvi atın oynatdı, oğlanıη üzərinə  yığnaq oldı” (D-34). “Cida 

oynatmaq”. Bu ifadəyə həm “Kitab” (Altun cida oynadana, yarəb, 

noldı?), həm də “Koroğlu” eposunda rast gəlinir: “Koroğlu əmud 

vurur, cida oynadır, şeşpər  atırdı”. “Tüfəng oynatmaq” ifadəsinə 

isə “Dəli Kür” romanının qəhrəmanı Cahandar ağanın dilində 

təsadüf olunur: “...Deyəsən, at çapıb tüfəng oynatmağın vaxtı 

keçir, axı?!..” 

Türk mənşəli “qalxan” sözü digər abidələrin dilində  də 

müşahidə olunur: 

M.Kaşğarinin “Divan”ında: 



Kalkan, sünqün çumşalım = Qalxanla süngü ilə vuruşaq 

M.Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasında:  

          Səyyarədən aldı mehr meydan 

          Çaldı qılıcın, götürdü qalxan... 

Müasir  ədəbi dilimizdəki bir sıra düzəltmə  və mürəkkəb 

sözlər “qalxan” sözü əsasında yaranıb: qalxanlıca (quru yamaclar-

da bitən bitki), qalxancıq (örtü, qabıq...), qalxanabənzər, qalxana-

oxşar, qalxanvarı (qalxana oxşayan), qalxanqulaq (qulaqları 

böyük, iri qulaqlı...)... 

İşıq. Drezden  nüsxəsində “aşıq” və “işıq” şəklində yazıl-

mış bu sözün məna yükü ilə bağlı müxtəlif fikirlərə rast gəlinir: 

O.Ş.Gökyay “aşuk”,  ışık”  sözünün məna yükünü belə göstərir: 

“tulğu, demir başlık, demir takke, miğfer” (İstanbul, 2000, 

səh.225); A.Məmmədova “aşıq” sözünün omonimliyindən bəhs 

edir: “I aşıq – oyun; II aşıq – dəbilqə. I . Altun aşıq oynar Sancı-

danıη bəgləri. II. Ağ aşıqlı alpları yanıma saldım”

1

; B.Abdullaya 



                                                            

1

 A.Məmmədov. “Dədə Qorqud kitab”ının leksikası. Bakı, 2009, səh.98. 




 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

487

 

görə, “işıq”, “güzgü” şəklinə salınmış döyüş  ləvazimatıdır”. 



Müəllif fikirlərini belə ümumiləşdirir: “Kitab”dakı “işıq” döyüş-

vuruşda rəqibin gözünü qamaşdırmaq üçün alına  bağlanılan dö-

yüş  ləvazimatlarındandır. Müxtəlif təyinli “işıq”ın adı elə “işıq”-

dır. Qılıncın adı qılınc, qalxanın adı qalxan, kamanın adı kaman, 

oxun adı ox, nizənin adı nizə olan kimi. Onu dəbilqə, zireh, aşıq, 

düymə  və s. saymaq məntiqdən qıraqdır”

1

. “KDQ-nin izahlı 



lüğəti”ndə “işuğ=işıq” şəklində verilib ki, bu da heç bir informasi-

ya vermir” (Bakı, 1999, səh.98); S.Əlizadə digər  qorqudşünaslar-

dan fərqli olaraq “işıq” sözünün semantikasını tarixi-linqvistik 

müstəvidə izah edib: “...Bunun səbəbi odur ki, “aşıq” sözü özünün 

lüğəvi mənası ilə arxaikləşib, XV-XVI əsrlərin katibləri üçün 

anlaşılmaz olmuşdur. Bu günün folklorçusu həmin sözü “Oğuz 

igidlərinin alnına bərkidilən güzgüdən əks olunan işıq” kimi izah 

edir. Halbuki XIII əsr lüğəti “əs-sihah  əl-əcəmiyyə”də bu söz 

“başa keçirilən zireh geyim” kimi izah olunmuşdur... XV əsrin əv-

vəllərində    qələmə alınmış “Qissəsül-ənbiya” adlı  əlyazmasında 

həmin söz başqa fonetik variantda, lakin eyni mənada işlənmişdir: 

Yaşıqnı başığa urdı... başından yaşıqın tüşürdi, alnı açıldı” 

(Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. I cild, Bakı, 2000, səh.28)... 

Açığını deyək ki,  yuxarıda təqdim etdiyimiz  fikirlərdən bəzisi 

dolaşıqdır. B.Abdullanın fikirləri isə yerinə düşmür. “İçıq”la bağlı 

fikirlərə dil tarixi və “Kitab”ın ümumi semantik tutumu konteks-

tində yanaşdıqda bəlli olur ki, S.Əlizadənin fikirləri daha dolğun 

və  dəqiqdir, bütün parametrlərinə görə elmi və inandırıcıdır. 

M.Kaşğarinin “Divan”ında işlənmiş “dəbilqə” anlamlı “yaşıklığ”  

(“yaşıklığ    ər= başına dəbilqə,  dəmir başlıq qoymuş adam”. III 

cild, səh.50) sözü də S.Əlizadənin fikirlərinin düzgün olduğunu 

arqumentləşdirir. 

“Kitab”ın dilindəki “işıq” sözünün işlənmə  məqamlarına 

nəzər salaq: 

                                                            

1

 B.Abdulla. Salur Qazan. Bakı, 2005, səh.187. 




 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

488

 

 −qunt işıq (parlaq zireh, dəbilqə). “Başımda qunt işıqlar 



saqlardım səniηçün” (D-129); 

−  ağ  ışıqlı alplar (ağ  dəbilqəli igidlər). “Ağ  ışıqlı alpları 

yanıma saldım” (D-206); 

− altun işıq (qızıl işıq). “Alnuηda altun işıq cübbəsi yoq!” 

(D-239); 

− işıq (işıq Bəkilin – Bəkilin işığı, dəbilqəsi). “At, yaraq və 

işıq Bəkiliη, Bəkil içində degil!” (D-247); 

           − “işıq” sözünə  təşbeh daxilində rast gəlinir, daha dəqiqi, 

“işıq” (zireh, dəbilqə) günün parlamasına bənzədilib: “Gün kimi 

şılayub gələn//Kafəriη başında ışığıdır” (D-128). 

Bu nümunələr bir daha sübut edir ki, “Kitab”ın dilindəki 

“işıq” “başa keçirilən zireh geyim” mənasındadır. Nümunələrdəki 

qunt, ağ  və altun sözləri isə “işıq” sözünün təyinediciləridir. 

Bütövlükdə isə “işıq”la bağlı  işlədilmiş sözlərin hər  biri qədim 

türk hərb tarixinə işıq salan vahidlərdir. 

Tuğulğa.  Dəbilqə, dəmir başlıq, metal papaq və s. məna-

larda izah olunmuş “tuğulğa” sözü  “Kitab”da cəmi iki dəfə işlə-

nib: “Başındağı tuğulğaηı nə ögərsən, mərə kafər?” (D-41); “Oğ-

lan qalqanını gürzə qarşu tutdı...Qalqanını  ovatdı, tuğulğasını yo-

ğurdı...” (D-250). Sonuncu nümunədə gürzün zərbəsi ilə qalxanın 

ovulması, tuğulğanın (dəbilqənin)  əzilməsi elə canlı, elə  təbii 

təsvir olunub ki, sanki qədim dövrlərə aid müharibələri, qanlı dö-

yüşləri əks etdirən filmlərə baxırsan, özünü o döyüş meydanların-

da hiss edirsən... Türk döyüş sənətinin, hərb tarixinin zənginliyini 

özündə yaşadan “Kitab”ımız bu nöqtələrdə daha sanballı görünür. 

Müasir  ədəbi dilimizdə  işlənməyən “işıq” və “tuğulğa” 

sözləri”Kitab”ın dilindəki çoxsaylı sinonimik cərgələrdən hesab 

oluna bilər: birincisi ona görə ki, hər ikisi “dəbilqə” anlamlıdır; 

ikincisi, hər ikisi “əzmək” anlamlı “yoğurmaq” feli ilə semantik-

sintaktik əlaqədə təqdim olunub: qunt işıqlar saqlardım... qaba ço-

maq altında yoğradım (parlaq zirehi saxlayırdım... toppuz altında 

əzdirim); tuğulğasını yoğurdı (dəbilqəsini  əzdi); üçüncüsü

O.Ş.Gökyay  tərtib etdiyi lüğətdə  “ışık” sözünün qarşısında “tul-




Yüklə 3,53 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   156   157   158   159   160   161   162   163   ...   174




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə