“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
486
nasında çıxış etdiyini digər ifadələr də təsdiq edir: cida oynatmaq,
at oynatmaq, tüfəng oynatmaq... Bu ifadələrdən ikincisi (at oynat-
maq) “Kitab”, eyni zamanda digər şifahi və yazılı ədəbiyyat nü-
munələrində tez-tez təkrarlanan vahidlərdəndir.Burada “Kitab”dan
bir nümunəni təqdim etməklə kifayətlənmək olar: “Qırq yigit
bədəvi atın oynatdı, oğlanıη üzərinə yığnaq oldı” (D-34). “Cida
oynatmaq”. Bu ifadəyə həm “Kitab” (Altun cida oynadana, yarəb,
noldı?), həm də “Koroğlu” eposunda rast gəlinir: “Koroğlu əmud
vurur, cida oynadır, şeşpər atırdı”. “Tüfəng oynatmaq” ifadəsinə
isə “Dəli Kür” romanının qəhrəmanı Cahandar ağanın dilində
təsadüf olunur: “...Deyəsən, at çapıb tüfəng oynatmağın vaxtı
keçir, axı?!..”
Türk mənşəli “qalxan” sözü digər abidələrin dilində də
müşahidə olunur:
M.Kaşğarinin “Divan”ında:
Kalkan, sünqün çumşalım = Qalxanla süngü ilə vuruşaq
M.Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasında:
Səyyarədən aldı mehr meydan
Çaldı qılıcın, götürdü qalxan...
Müasir ədəbi dilimizdəki bir sıra düzəltmə və mürəkkəb
sözlər “qalxan” sözü əsasında yaranıb: qalxanlıca (quru yamaclar-
da bitən bitki), qalxancıq (örtü, qabıq...), qalxanabənzər, qalxana-
oxşar, qalxanvarı (qalxana oxşayan), qalxanqulaq (qulaqları
böyük, iri qulaqlı...)...
İşıq. Drezden nüsxəsində “aşıq” və “işıq” şəklində yazıl-
mış bu sözün məna yükü ilə bağlı müxtəlif fikirlərə rast gəlinir:
O.Ş.Gökyay “aşuk”, ışık” sözünün məna yükünü belə göstərir:
“tulğu, demir başlık, demir takke, miğfer” (İstanbul, 2000,
səh.225); A.Məmmədova “aşıq” sözünün omonimliyindən bəhs
edir: “I aşıq – oyun; II aşıq – dəbilqə. I . Altun aşıq oynar Sancı-
danıη bəgləri. II. Ağ aşıqlı alpları yanıma saldım”
1
; B.Abdullaya
1
A.Məmmədov. “Dədə Qorqud kitab”ının leksikası. Bakı, 2009, səh.98.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
487
görə, “işıq”, “güzgü” şəklinə salınmış döyüş ləvazimatıdır”.
Müəllif fikirlərini belə ümumiləşdirir: “Kitab”dakı “işıq” döyüş-
vuruşda rəqibin gözünü qamaşdırmaq üçün alına bağlanılan dö-
yüş ləvazimatlarındandır. Müxtəlif təyinli “işıq”ın adı elə “işıq”-
dır. Qılıncın adı qılınc, qalxanın adı qalxan, kamanın adı kaman,
oxun adı ox, nizənin adı nizə olan kimi. Onu dəbilqə, zireh, aşıq,
düymə və s. saymaq məntiqdən qıraqdır”
1
. “KDQ-nin izahlı
lüğəti”ndə “işuğ=işıq” şəklində verilib ki, bu da heç bir informasi-
ya vermir” (Bakı, 1999, səh.98); S.Əlizadə digər qorqudşünaslar-
dan fərqli olaraq “işıq” sözünün semantikasını tarixi-linqvistik
müstəvidə izah edib: “...Bunun səbəbi odur ki, “aşıq” sözü özünün
lüğəvi mənası ilə arxaikləşib, XV-XVI əsrlərin katibləri üçün
anlaşılmaz olmuşdur. Bu günün folklorçusu həmin sözü “Oğuz
igidlərinin alnına bərkidilən güzgüdən əks olunan işıq” kimi izah
edir. Halbuki XIII əsr lüğəti “əs-sihah əl-əcəmiyyə”də bu söz
“başa keçirilən zireh geyim” kimi izah olunmuşdur... XV əsrin əv-
vəllərində qələmə alınmış “Qissəsül-ənbiya” adlı əlyazmasında
həmin söz başqa fonetik variantda, lakin eyni mənada işlənmişdir:
Yaşıqnı başığa urdı... başından yaşıqın tüşürdi, alnı açıldı”
(Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası. I cild, Bakı, 2000, səh.28)...
Açığını deyək ki, yuxarıda təqdim etdiyimiz fikirlərdən bəzisi
dolaşıqdır. B.Abdullanın fikirləri isə yerinə düşmür. “İçıq”la bağlı
fikirlərə dil tarixi və “Kitab”ın ümumi semantik tutumu konteks-
tində yanaşdıqda bəlli olur ki, S.Əlizadənin fikirləri daha dolğun
və dəqiqdir, bütün parametrlərinə görə elmi və inandırıcıdır.
M.Kaşğarinin “Divan”ında işlənmiş “dəbilqə” anlamlı “yaşıklığ”
(“yaşıklığ ər= başına dəbilqə, dəmir başlıq qoymuş adam”. III
cild, səh.50) sözü də S.Əlizadənin fikirlərinin düzgün olduğunu
arqumentləşdirir.
“Kitab”ın dilindəki “işıq” sözünün işlənmə məqamlarına
nəzər salaq:
1
B.Abdulla. Salur Qazan. Bakı, 2005, səh.187.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
488
−qunt işıq (parlaq zireh, dəbilqə). “Başımda qunt işıqlar
saqlardım səniηçün” (D-129);
− ağ ışıqlı alplar (ağ dəbilqəli igidlər). “Ağ ışıqlı alpları
yanıma saldım” (D-206);
− altun işıq (qızıl işıq). “Alnuηda altun işıq cübbəsi yoq!”
(D-239);
− işıq (işıq Bəkilin – Bəkilin işığı, dəbilqəsi). “At, yaraq və
işıq Bəkiliη, Bəkil içində degil!” (D-247);
− “işıq” sözünə təşbeh daxilində rast gəlinir, daha dəqiqi,
“işıq” (zireh, dəbilqə) günün parlamasına bənzədilib: “Gün kimi
şılayub gələn//Kafəriη başında ışığıdır” (D-128).
Bu nümunələr bir daha sübut edir ki, “Kitab”ın dilindəki
“işıq” “başa keçirilən zireh geyim” mənasındadır. Nümunələrdəki
qunt, ağ və altun sözləri isə “işıq” sözünün təyinediciləridir.
Bütövlükdə isə “işıq”la bağlı işlədilmiş sözlərin hər biri qədim
türk hərb tarixinə işıq salan vahidlərdir.
Tuğulğa. Dəbilqə, dəmir başlıq, metal papaq və s. məna-
larda izah olunmuş “tuğulğa” sözü “Kitab”da cəmi iki dəfə işlə-
nib: “Başındağı tuğulğaηı nə ögərsən, mərə kafər?” (D-41); “Oğ-
lan qalqanını gürzə qarşu tutdı...Qalqanını ovatdı, tuğulğasını yo-
ğurdı...” (D-250). Sonuncu nümunədə gürzün zərbəsi ilə qalxanın
ovulması, tuğulğanın (dəbilqənin) əzilməsi elə canlı, elə təbii
təsvir olunub ki, sanki qədim dövrlərə aid müharibələri, qanlı dö-
yüşləri əks etdirən filmlərə baxırsan, özünü o döyüş meydanların-
da hiss edirsən... Türk döyüş sənətinin, hərb tarixinin zənginliyini
özündə yaşadan “Kitab”ımız bu nöqtələrdə daha sanballı görünür.
Müasir ədəbi dilimizdə işlənməyən “işıq” və “tuğulğa”
sözləri”Kitab”ın dilindəki çoxsaylı sinonimik cərgələrdən hesab
oluna bilər: birincisi ona görə ki, hər ikisi “dəbilqə” anlamlıdır;
ikincisi, hər ikisi “əzmək” anlamlı “yoğurmaq” feli ilə semantik-
sintaktik əlaqədə təqdim olunub: qunt işıqlar saqlardım... qaba ço-
maq altında yoğradım (parlaq zirehi saxlayırdım... toppuz altında
əzdirim); tuğulğasını yoğurdı (dəbilqəsini əzdi); üçüncüsü,
O.Ş.Gökyay tərtib etdiyi lüğətdə “ışık” sözünün qarşısında “tul-
Dostları ilə paylaş: |