Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

498

 

ağca tozlu qatı yay (ağ ipli bərk yay). “Ağ tozlu qatı yayım 

zari-zari iηlər” (D-248); 

qıl kişli (kirişi at qılından yay). “Yağı yurdu əlümdə  qıl 

kişlim” (D-108); 

təkə buynuzından qatı yay (təkə buynuzundan bərk yay). 

“Ərdil təkə buynuzından qatı yaylı” (D-221); 

dəmür yaylı (dəmir yaylı). “...dəmür yaylı  Qıpçaq Məlikə 

qan qusduran...” (D-60)... 

Bu nümunələrin ümumi semantik tutumu belə bir fikri real-

laşdırır: “yay”ın kiriş bağlanan hissəsi təkə buynuzu və dəmirdən,  

kirişi isə qurd damarı və at qılından düzəldilib. Burada O.Ş.Gök-

yayın bir sıra  mənbələrə, o cümlədən V.V.Radlova istinadən söy-

lədiyi fikirləri xatırlatmaq yerinə düşür: “...Türk yayları ağac, ke-

mik və sinir  olmak üzere üç kat olurdu. Radloff`un dedigine göre 

Solkoy  Teleütlerinin yayları dört kat idi, bir kat boynuz, sonra bir 

kat ağac, bunun üzerine sinirden bir kat daha ve son olarak da 

kayın ağacı kabuğunda bir kat vardı” (İstanbul, 2000, səh.CCC 

LXI). 

ağ yeləklü otkün ox (ağ  lələkli kəskin ox). “Ağ yeləklü 

otkün oxdan qayıqmıyan” (D-184); 

qarğu dillü qaim ox (qarğı dilli bərk ox). “Ol gün qarğu 

dillü qaim oxlar atıldı” (D-132); 

dəmrənlü ox (dəmir ucluqlu ox). “Dəmrənlü oxla atmağa 

qıyamadı” (D-199); 

dəmrənsüz ox (dəmir ucluğu olmayan ox). “Dəmrənsüz 

oxla, yigit, mən səni sınar idim!” (D-100); 

əlüklü oxlu (lələkli oxlu). “Avcına sığmayan  əlüklü oxlı” 

(D-221). 

Qeyd etdiyimiz kimi, bu tip nümunələr “ox” istehsalı ilə 

bağlı dolğun informasiya verir. Konkret desək, bu cür ifadələrin 

ümumi semantik yükündən bir daha aydın olur ki, ilk “ox”un çu-

buq hissəsi qayın ağacı və qarğıdan, ucluğu dəmirdən, arxa hissəsi 

isə quş  lələyindən düzəldilib. Burada “Kitab”ın  dilindəki “ox”la 

bağlı  sözləri geniş şəkildə araşdırmış O.Ş.Gökyayın fikirləri yada 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

499

 

düşür: “Kayın ağacı, güz sonunda, ağaçların böyümesi  durduğu  

bir zamanda, yerden bir arşın yukarıdan kesilir, alt ucundan aşağı-

yukarı bir buçuk arşın uzunluğunda, budaksız parça, destere ile 

biçildikten – sonra, bıçak veya nacakla iki parmak genişliğinde  

çubuklara bölünür ve iki ay kurımaya bırakılır. Çam çeşitlerinden 

ve gürgenden də ok yapılır... yelek, atıldığı  sırada, mivherinden 

şaşarak hedefi aşmaması için okun arkasına takılan tüylerin 

adıdır... Türklər bunun için kuğu, kartal, ak ve benekli güverçin 

tüyleri  kullanırlar” (İstanbul, 2000, səh. CCC LIX). Müəllifin so-

nuncu cümləsindəki “ox lələyi həm də qartal tükündən (lələyin-

dən) düzəldilir” – fikrinə görə “Oğuznamə”- dəki bir deyimdən 

yan keçmək olmur: “Qartala oq toqunmuş, oq yeləgin göricək “ba-

na bəndən oldı” demiş”. Burada təkcə onu qeyd edirik ki, poetik 

siqlətli bu deyimi yalnız “ox”u kəşf etmiş türk yarada bilərdi. 

 “dəmrən”lə bağlı: “Kitab”da  “oxun iti dəmir ucluğu” 

anlamlı “dəmrən” sözündən əvvəl heç bir təyinedici söz işlənməsə 

də, “dəmrən”in məhz dəmirdən düzəldilməsi asanlıqla anlaşılır. 

Bu da təsadüfi deyil. Çünki “dəmrən” “dəmir” sözünün fonetik 

deformasiyaya uğramış variantıdır. A.Məmmədova bu cür sözləri 

tarixi-linqvistik müstəvidə araşdırarkən belə bir açıqlama verir: 

“...dəmrənsüz sözünün kökü ilk baxışda tanınmaz halda, yəni 

şəkilçi ilə qarışaraq ayrılması qeyri-mümkün görünsə  də, bir az 

diqqət yetirsək, sözün kökünün dəmir olduğunu  və düzəltmə sözə 

çevrildiyi zaman “i” saitinin düşdüyünü görə bilərik”

1

. Bu fikirlər 

də yuxarıda dediklərimizin düzgün olduğunu qüvvətləndirir. 

“qılıc”la bağlı: 

Qara polat uz qılıc (iti polad qılınc). “Çalışanda qara polat 

uc qılıcıη güdəməsün” (D-155). Bu nümunədə  qılıncın poladdan 

düzəldilməsi açıq-aydın şəkildə görünür 

“sügü” ilə bağlı: 

Qarğu talı sügü (qarğı budağından süngü). “Qarğu talu 

sügüηü maηa vergil” (D-245); 

                                                            

1

 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı,2009, səh.127. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

500

 

Qarğu dillü uz sügü (qarğu dilli iti süngü). “Qarğu dillü uz 

sügimi qapdım...” (D-207). Qeyd etdiyimiz kimi, bu tip ifadələrin 

semantikası “süngü” istehsalı barədə (qarğıya iti dəmir ucluğun 

keçirilməsi) söz deməyə imkan verir. Bu cəhət “sügü”nün sinoni-

minə - “cida”ya da aiddir. Yəni eyni silah növü müxtəlif sözlərlə 

ifadə olunub: sügü (türk mənşəli), cida (monqol mənşəli);  qarğu 

talı sügü (qarğı budağından süngü//nizə) = qarğu cida (qarğı buda-

ğından süngü//nizə). Bu sinonimlik “sügü” və “cida” sözlərinin 

assosiativliyi ilə yaradılmış frazeoloji vahidlərdə  də özünü gös-

tərir: “Sünü (süngü – Ə.T.) çuvala sığmaz” (Oğuznamə”) = 

“cidanı çuvalda gizlətmək olmaz” (əvvəlki səhifələrə bax). 

“sapan”la bağlı: 

 Aya  (sapandın daş qoyulan yeri). “...sapanıη ayasına daş 

qodı...” (D-41); sapanıη ayası. “Çobanıη üçyaşar tana dərisindən 

sapanınıη ayasıydı” (D-56); sapanın qolu. “...üç keçi tüyindən sa-

panın qollarıydı” (D-56); çatlağuc (çatı). “Bir keçi tüyindən çat-

lağucıydı” (D-56)... Bir sintaktik bütöv daxilində  işlənmiş  bu 

cümlələr sapandın nədən düzəldilməsi, eyni zamanda hansı forma-

da olması barədə kifayət qədər dolğun informasiya verir. Hətta elə 

bir informasiya ki, sapand görməyən, onun haqqında heç bir mə-

lumatı olmayan hər hansı bir usta həmin sapandın oxşarını asan-

lıqla düzəldə bilər. Bu məqamda “Kitab” linqvopoetik baxımdan 

asan qavranılır – tezisi reallaşa bilər. Yaxud bu tip parçalar barədə 

yazıçı Anarın söylədikləri yada düşə bilər: “...bu parça qədim das-

tan mətni yox, müasir kinossenaridir, daha doğrusu, rejissor ssena-

risidir” (Sizsiz. Bakı, 1992, səh.85). Amma bunu da vurğulayaq 

ki, “Kitab”da sirli-sehirli detallar da kifayət qədərdir. Məsələn, 

“Tol tolara girdigim//Tolararı, doxarlıyı qodığım...” (D-108) 

misralarının transkripsiyası  və semantikası ilə bağlı V.V.Bartold, 

O.Ş.Gökyay,  M.Ergin kimi nüfuzlu qorqudşünaslar, demək olar 

ki, heç nə deməyiblər. “Bu misralar “KDQ-nin çətin oxunan və 

dəqiq anlaşılmayan yerlərindəndir”, - deyən S.Əlizadə isə  həmin 

misraları iki dəfə tam müxtəlif formalarda transkripsiya edib (Zey-

nalov-Əlizadə  nəşri. Bakı, 1988, səh.63; S.Əlizadə  nəşri. Bakı, 

---