Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

507

 

qadınları, kafirlər, at və dağ obrazları  və daha neçə-neçə obraz! 

Cavab qorqudşünaslığa bəllidir: “Kitab”dakı obrazlar sintez şək-

lindədir, biri digərini tamamlayır, biri digəri üçün  məntiqi mərkəz 

funksiyasında  çıxış edir – bir sözlə, zəncirvarı bağlılıq  “Kitab”ın  

nüvəsini təşkil edir. Elə buna görə  də yuxarıda təqdim etdiyimiz 

bölmədəki “ox məsafəsi, ox yarışı, ox düşən  yerdə  gəlin otağı 

qurma” kimi məsələləri daha çox mətnin ümumi semantik yükü 

müstəvisində təhlil etmək lazım gəlir.  

“Oxdan uzunluq ölçüsü (ox məsafəsi) kimi istifadə.  Qə-

dim türk etnoqrafiyası üçün səciyyəvi olan belə bir hesablama 

üsulunun kodu “Dədəyi qoa-qoa Dəli Qarçar on yelək yer aşurdı” 

(D-84) cümləsindəki “on yelək yer aşurmaq” ifadəsidir. Daha 

doğrusu, bu ifadənin tərkibində  “ox” mənasında işlənmiş  “yelək” 

sözüdür. Araşdırmalar “on yelək” birləşməsinin 7 km. (yeddi min 

metr) mənasında çıxış etdiyini göstərir (əvvəlki səhifələrə bax). 

Ox yarışı. “Kitab”da  belə bir parça verilib: “...Həm sənünlə 

ox atalım. Məni keçərsən, anı dəxi keçərsən... Ox atdılar. Beyrək 

qızıη oqın yardı. Qız aydır: “Mərə yigit, mənim atumı kimsə 

keçdügi yoq. Oxımı kimsə yardığı yoq..,” (D-78-79). Bu parçadakı 

“ox yarısında qalib gəlmək, oxu rəqibindən uzağa atmaq” anlamlı 

“oxını yarmaq” ifadəsi “ox yarışı”nı kodlaşdıran, işarələndirən 

əsas detallardan biri kimi götürülə bilər. Yeri gəlmişkən, “oxını 

yarmaq” ifadəsinə təkcə Banıçiçəyin və təhkiyəçinin deyil, həm də 

Beyrəyin dilində rast gəlinir: “Ox atanda mən səniη oxıηı 

yarmadımmı?” (D-116). A.Əlizadə bu tip cümlələrdəki “oxını 

yarmaq” ifadəsini belə şərh edir: “Bir şeyi zərbə ilə vurub ortadan 

ikiyə bölmək, sındırmaq. Beyrək qızın oxunu yardı; Ox atanda 

mən sənin oxunı yarmadımmı?”

1

. Müəllif “oxını yarmaq” ifa-

dəsinin semantikasını başa düşmədiyi üçün “yarmaq” felinin məna 

yükünü izah etməyə çalışıb ki, bu da mətnlə, ümumiyyətlə, səs-

ləşmir. R.Mədətova isə “ox atmaq”, “ox səpmək” ifadələri sırasın-

                                                            

1

 “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.104. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

508

 

da “oxını yarmaq”ın adını çəkmir

1

 . O.Ş.Gökyay “oxını yarmaq” 

ifadəsini “ox yarışı” mənasında izah edib ki, bu da bütün para-

metrlərinə görə qədim türk etnoqrafiyası ilə bağlanır: “Ok yarışla-

rında kullanılan hedefe puta denir. “Birinin okunu yarmak” deyimi 

bugün de yarışta oku, rakibinden daha uzağa düşürmek, ok yarı-

şında kazanmak anlamına Toroslar bölgesinde ve başka  yerlerde 

yaşamaktadır. Dede Korkut kitabında “ok”la ilgili deyimler de az 

degildir” (İstanbul, 2000, səh.CCCLXI). Burada təkcə onu qeyd 

edirik ki, müəllifin “ok yarışlarında kullanılan hedefe puta denir” 

– fikri bir sıra mənbələrə, xüsusən də “Kitab”a istinadən deyilib. 

Qazan xanın dilindən verilmiş “Oğlım Uruz ox atanda puta 

qalmış” (D-44) misrası da dediklərimizi təsdiqləyir (“nişan” an-

lamlı “puta” sözü “Kitab”da cəmi bir dəfə  işlənib).  Digər tərəf-

dən, həmin misranın ümumi semantik tutumu “ox  yarışı” ilə bağlı 

dolğun təəssürat yaradır, “Ox yarışı”nın Oğuz cəmiyyəti üçün son 

dərəcə  əhəmiyyətli olduğunu işarələndirir.  Bu qənaəti M.Adilo-

vun  fikirləri də qüvvətləndirir: “Dədə Qorqud” dastanlarında da 

buta//puta sözü “ox atmaq üçün nişangah” mənasında işlənir...”

2

. 

“Ox yarışı” Yalançı  oğlu Yalancığın toyu kontekstində. III 

boyda bəylərin toyda ox atması, daha doğrusu, oxla üzüyü 

vurmaları kimi hadisələr  təsvir olunur ki, bu da  bütün para-metr-

lərinə görə “ox yarışı”nı xatırladır. Bəzi detallara diqqət yetirək: 

“Gördi dügündə göygü ox atar. Qaragünə oğlı Budaq, Qazan bəg 

oğlı Uruz, Bəglər başı Yegnək, Gəflət qoca oğlı  Şir  Şəmsəddin, 

qızıη qardaşı Dəli Qarçar bilə ox atarlardı” (D-107); “Yalançı oğlı 

Yalancığıη acığı tutdı... Gəl, mərə qavat, mənim yayımı çək, yox-

sa şimdi boynıη ururam!” – dedi... Beyrək yayı aldı, çəkdi... Qəb-

zəsindən yay eki para oldı” (D-108); “Yalançı oğlı Yalancıq yay 

ufandığına qatı qaqdı. Aydır: “Mərə, Beyrəgiη yayı vardır gərü-

rüη!”... (D-108); “Məgər göyginiη  yüziginə nişan atarlardı. Bey-

rək oqla yüzigi urdı, paraladı...” (D-109); “Qazan bəg baqub tama-

                                                            

1

 “Yenə orada, səh.141. 

2

 M.Adilov. Niyə belə deyirik.. Bakı, 1982, səh.76. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

509

 

şa edərdi” (D-109). Bu parçaların semantikası barədə çox yazılıb 

və bu gün də qorqudşünasların diqqət  mərkəzindədir. Biz isə hə-

min parçalara nisbətən başqa bucaqlardan yanaşmağı  gərəkli he-

sab edirik. Məsələn, belə: toy mərasimi ilə bağlı təşkil edilmiş ox 

yarışıdır; bu yarışda 9 nəfər Oğuz igidi iştirak edir (bu cərgəyə 

Yalançı  oğlı Yalancığı  şərti olaraq daxil edirik. Çünki onu bir 

Oğuz igidi kimi dəyərləndirmək olmaz); “ox yarışı” Qazan xanın 

nəzarəti altında keçirilir, daha doğrusu, Qazan xan “ox yarışı”nda 

hakim statusunda görünür; “ox yarışı”nda Beyrək qalib gəlir. 

Digər tərəfdən, həmin parçalarda “yayçəkmə yarışı”nın müəyyən 

əlamətləri də görünür. Həmin nümunələrdən ikisinə bir daha nəzər 

salaq: “...Beyrək yayı aldı, çəkdi. Qəbzəsindən yay eki para oldı”; 

“Yalançı oğlı Yalancıq yay ufandığına qatı qaqdı  Aydır:  “Mərə, 

Beyrəgiη yayı vardır, gətiriη!... Buradakı “Yalançığın yayının 

dəstəyinin sınması”, “Beyrəyin yayını Beyrəkdən başqa heç kəsin 

çəkə bilməməsi” kimi detallar “yayçəkmə “ yarışı barədə müəy-

yən təəssürat yaradır. Maraqlıdır ki, “Kitab”da kodlaşmış şəkildə 

yaşayan  “yayçəkmə yarışı” digər  türk dastanlarında açıq-aşkar 

görünür: “Bir  Tuva dastanında yayı çiyinə  qədər çəkmə yarışı 

təsvir olunur: “Koroğlu” qoşmalarının içərisində Koroğlunun di-

lindən “iyid istərəm ki, yayımı əyə” misrası eyni mədəni hadisənin  

təzahürüdür”

1

. 

Ox düşən yerdə  gəlin otağı qurma. Qorqudşünaslıqda “ox 

atıb gəlin otağı, toy çadırı qurma” məsələlərindən bəhs olunarkən 

daha çox aşağıdakı parçalara istinad olunub: 

“Oğuz zəmanında bir yigit ki evlənsə, ox atardı. Oxı yerdə 

düşsə, anda gərdək dikərdi. Beyrək xan dəxi oxın atdı, dibinə 

gərdəgin dikdi...”(D-89); 

“...Otuz doqquz qız “tale”lü taleinə birər ox atdı. Otuz toquz 

yigit oxınıη ardınca getdi. Qırq gün qırq gecə toy-dügün eylədi-

lər...” (D-121). 

                                                            

1

 Ə.Əsgər, M.Qıpçaq. Türk savaş sənəti. Bakı, 1996, səh.107. 

---