Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 510
Bu parçalarda “toy çadırı”nın qurulması aydın şəkildə ifadə olunub. Amma bəzi parçalarda “toy çadırının qurulması”nı mətnin ümumi semantik yükünə istinadən müəyyənləşdirmək mümkün- dür. Məsələn:
“...Alan sabah durmışsan, ağ ormana girmişsən, Ağ qovağın budağından yırğayuban keçmişsən. Can bacuğın əkmişsən, Oq cığırın qurmışsan, Adın gərdək qomışsan...” (D-110) Bu parçanı 2006-cı ildə “Dirəklər basdıraraq ox üçün nişan qoyma” başlığı altında təhlil süzgəcindən keçirmişdik. Burada həmin şərhlərin bir hissəsini təqdim etməyi gərəkli hesab edirik: “Adın gərdək qomışsan” cümləsi özündən əvvəl işlənmiş cümlə- nin semantik yükü ilə bağlanır, onun məntiqi nəticəsi kimi görü- nür. Bu mənada “can bacuğın əkmişsən//Oq cığırın qurmışsan” cümlələrində “gəlin otağının qurulmasına işarə olunur” – fikri daha real görünür. Deməli, Oğuzlar və Oğuz düşüncə tərzinə bələd olanlar “basdırılmış dirəklər və ox üçün qoyulmuş nişanlar” gördükdə onu “gəlin otağının qurulması və ya ona hazırlıq kimi başa düşüblər. F.Bayat yay və oxun türk mədəniyyətindəki rolun- dan bəhs edərkən yazır: “Yay - oxun folklor materiallarına daya- naraq deyə bilərik ki, yay – kişini, ox isə qadını bildirir... Toy gü- nü nişanlı oğlanın qız evinə ox atması oğlan tərəfin gəlini apar- mağa gəldiyini bildirirdi. Ox atmaqla özünə nişanlı tapmaq adəti- nin izləri transformasiyaya uğramış halda bizim sehrli nağılları- mızda da qalmışdır (Oğuz epik ənənəsi və “Oğuz Kağan” dastanı. Bakı, 1993, səh.161). Müəllifin müxtəlif mənbələrə istinadən söy- lədiyi fikirlər də “Kitab”dakı “Oq cığırın qurmışsan” cümləsinin ümumi semantik yükündə məhz “gəlin otağının qurulması” məna- sının əsas olduğunu təsdiqləyir” 1 . Yeri gəlmişkən, A.Hacıyev yu- 1 Ə.Tanrıverdi. “Dədə Qorqud kitabı”nın obrazlar aləmi. Bakı, 2013, səh.82. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 511
xarıdakı parçanın semantikasını düzgün müəyyənləşdirib: “Soyla- mada gərdəkqurma prosesinin nə vaxt, nədən və necə yerinə yetirildiyi əyani şəkildə təsvir olunmuşdur. Burada sübh tezdən yuxudan duraraq böyük meşəyə gedən (girən), uca qovaq ağacı- nın budağını yırğalayaraq qıran (“keçmək” feli “candan keçmək” ifadəsində olduğu kimi məcazi mənada işlədilib), yarıdan (“can- bacuq” məhz bu anlamı verən poetik ifadədir) əyən, atdığı oxun düşdüyü yerdə otaq (çadır) quran bəyin onu gərdək adlandırmasın- dan söhbət açılır” 1 . Müəllifin fikirləri də yuxarıda dediklərimizi qüvvətləndirir. Qeyd edək ki, qorqudşünaslıqda həmin “toy çadı- rı”nın kimin üçün qurulması barədə izahlara, demək olar ki, rast gəlinmir. Bəri başdan deyək ki, təqdim etdiyimiz sintaktik bütö- vün ümumi semantik tutumunda Beyrəyin Qazan xandan inciməsi açıq-aydın şəkildə müşahidə olunur. Beyrəyin Qazan xana “Adın gərdək qomışsan” – deməsi də birbaşa Qazan xanın Yalancıq üçün qurdurduğu “toy çadırı”nı işarələndirir. Bu öz təsdiqini boydakı hadisələrin dinamikası kontekstində də tapır. Semantik dinamikanı izləyək: − Bayındır xan Beyrəyin ölməsinə inanır: “...Mərə, bu nə kömləkdir?...Beyrəgi Qara Dərvənddə öldürmişlər, uşda nişanı, sultanım!” – dedi” (D-93); − Bayındır xan qanlı köynəyin Banıçiçəyə aparılmasını məsləhət görür: “...Biz bunı tanımazız. Adaqlusına aparıη, görsün. Ol yaxşı bilir. Zira ol dikübdir, yenə ol tanır”, - dedi” (D-94); − Bayındır xan Yalancıqla Banıçiçəyin toyunu təşkil etmə- yi Qazan xana həvalə edir. Bu, mətnin ümumi semantik yükündən bəlli olur: birincisi, ona görə ki, Qazan xan toy mərasimi ilə bağlı təşkil edilmiş “ox yarışı”na nəzarət edir (Qazan bəg baqub tamaşa edərdi. Adam göndərdi, Beyrəgi çağırdı); ikincisi, Beyrək Qazan xana “Adın gərdək qomışsan” – deməklə onu Yalancıq üçün qur- durduğu “toy çadırı”na görə qınayır; üçüncüsü, Qazan xanın di- lindən Beyrəyə ünvanlanmış sual cümləsində “çətirli otaq”a işarə
1 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.45. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 512
edilməsini təsadüfi hesab etmək olmaz: “...Çətirli otaqmı dilər- sən?” (D-111); dördüncüsü, Beyrək toy süfrəsində qarnını doyur- maq, həmçinin qız toyunda iştirak üçün məhz Qazan xandan icazə alır (Sultanım, məni qosaη da şülən yeməgiη yanına varsam. Qar- nım acdur, toyursaη...; ...Xanım, Qazan bəgdən maηa buyruq ol- dı. Maηa kimsə tolaşmaz...). Bütün bunlar bir daha təsdiq edir ki, haqqında geniş şəkildə bəhs etdiyimiz “toy çadırı” məhz Yalançı oğlu Yalancığa aiddir.
“Kitab”dakı ov və döyüş səhnələrinin semantikasından kifayət qədər bəhs edildiyinə görə burada yalnız konkret faktlar üzərində dayanmağı məqsədəuyğun bilirik. Bu mənada ovda silahdan istifadənin görünən və görünməyən tərəflərini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar: − ovda əsas silah “yay-ox”dur: “Həman yayı biləgindən çıqarardı, buğanıη-sığınıη boynına atardı, çəküb turğızardı” (D- 237). Bu tip nümunələr “Kitab”ın dilində kifayət qədərdir; Ovda “qurd sinirli yay”dan istifadə olunub – qənaətinə gəlmək mümkündür. Amma bu da var ki, həmin qurd sinirli yay- dan atılan oxla keyik yox, Oğuz igidi vurulur: “Dərsə xan qurt sinirli qatı yayı əlinə aldı. Üzəngiyə qalqıb, qatı çəkdi, uz atdı: oğlanı iki talasınıη arasından urub çıqdı, yıqdı” (əvvəlki səhifələrə bax); − ovda “yay-ox”la yanaşı, qılınc da əsas silahlardan biri hesab olunur: “Keyiki qovardı gətürərdi, babasınıη ögində siηir- lərdi. Babam at səgirdişimə baqsun, qıvansun; ox atışıma baqsun, güvənsün, qılıc çalışıma baqsun, sevinsin!”...(D-22); − bir sıra cümlələrin ümumi semantik yükü “ovda bıcaq və ya xəncərdən istifadə olunub” – hökmünü söyləməyə əsas ve- rir: “...Arıq olsa, qulağın dələrdi, avda bəllü olsun deyü. Əmma semüz olsa, boğazlardı” (D-237). Buradakı “boğazlardı” felinin
Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|