Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Alliterasiya.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 516
düşdü...” (Zeynalov-Əlizadə nəşri, Bakı, 1988, səh.148). Bu cür parçaların semantikası yuxarıda irəli sürdüyümüz tezisin düzgün- lüyünü arqumentləşdirir. “Kitab”a silah adları və döyüş səhnələri kontekstində yanaşma aşağıdakıları da söyləməyə imkan yaradır: − Oğuz igidini məhv etmək üçün ilk olaraq onun atı oxla vurulur: “Qoulan kimsə oğlanıη bədəvi atın oxlatdılar. At yıxıldı” (D-133); − oxu ərdən ərə keçirməkdə israrlı olan Oğuz igidi ən ma- hir oxçu statusunda çıxış edir: “Qarğu talı sügüηi maηa vergil// Köksündən ər sancayım səniη içün!” (D-246); − Oğuz igidinin yaya söykənmiş vəziyyətdə durması onun ayıq-sayıq dayanmasını, bir növ, döyüşə hazır olmasını işarələn- dirir: “Oğlı Uruz qarşısında yay söykənib turardı” (D-123); − sağına-soluna iki qoşa yay çəkən Oğuz igidinin bənzəri yoxdur: “Sağına-soluna eki qoşa yay çəkərdi” (D-173); − Oğuz igidi Qaraca çoban sapandla kafirlərin ordusunu məğlub edir: “Qaracıq çoban kafəriη üç yüzini sapan taşilə yerə bıraqdı” (D-41); − at belində döyüşənlərdən biri məhz köndər vuranın zər- bəsindən yerə düşür: “Aruza bir köndər urdı... At üzərindən yerə saldı” (D-302); − Buğacıq Məlik altı pərli gürzlə öldürülür:”Altı bərli gürz ilə dəpəsinə qatı tuta urdı” (D-64); − Oğuz igidi süngüsünü yerə sancırsa, bu, onun əmrə tabe olduğunu, eyni zamanda pusquda durduğunu işarələndirir: “Ol zamanda oğul ata sözin iki eləməzdi. İki eləsə, ol oğlunı qəbul elə- məzlərdi. Uruz geη yaqadan sügüsin sancdı, turdı” (D-131-132); − taraqqadan qarşı tərəfi qorxutmaq məqsədi ilə istifadənin izlərinə təsadüf olunur: “...taraqa çatladıη oğlanı qorqudıη” (D- 247).
Bu sistemdə “qılınc”ın rolu daha qabarıq göründüyü üçün onunla bağlı olan detalları ayrılıqda təqdim edirik: “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 517
− “döyüşə hazıram” anlamlı raport “çal qılıcıη” ifadəsi ilə başlanır: “Çal qılıcıη, xanım Qazan, yetdim” (D-151); − “başın kəs” əmri qılıncla reallaşdırılır: “Qaragünə atdan endi. Aruzıη başın kəsdi” (D-302); − Şöklü Məliyin də başı qılıncla kəsilir: “...ğafillücə qara başın alub kəsdi” (D-64): On iki min kafir də məhz qılıncla öldürülür: “On iki bin kafər qılıcdan keçdi” (D-66); −Təpəgöz kimi bir vəhşinin başı qınsız qılıncla, həm də öz qılıncı ilə kəsilir: “...Dəpəgözüη kəndü qılıcilə boynını urdı” (D- 234); − qılıncla başın yox, sağ oyluğun kəsilməsi rəqibini əzabla öldürməkdən başqa bir şey deyil: “Aruz qara polad uz qılıcın tartub Beyrəgiη sağ oyluğın çaldı, qara qana bulaşdı” (D-297); − Oğuz cəmiyyətində döyüşdən boyun qaçırma mümkün- süzdür: “Bəglər, Taηrı bizə bir kür oğul vermiş. Varayın, anı anası yanındın alayın, qılıcla paralayayın...” (D-134-135); − düşmən bayrağını qılınclayaraq yerə salan Oğuz qadınının tayı-bərabəri yoxdur: “Boyı uzun Burla xatun qara tuğın kafəriη qılıcladı, yerə saldı” (D-153); − qılıncının dəstəyi qan olan təkcə Oğuz kişisi deyil, həm də Oğuz qadınıdır: “Qılıcınıη balcağı qan odaya gəldi” (D- 194). Bütün bunlar, bir tərəfdən, türkün hərb sənətinin çox qədim və zəngin bir tarixə malik olduğunu sübut edirsə, digər tərəfdən də türkün döyüş üçün doğulduğunu və elə döyüşə-döyüşə də bu dünyadan köç etdiyini əyani olaraq göstərir... Silah adları türk poetik təfəkküründə Qorqudşünaslıqda xüsusi olaraq vurğulanır ki, “Kitab”-da obrazlılığa xidmət etməyiən dil vahidi yox dərəcəsindədir. Araş- dırmalar onu da deməyə əsas verir ki, “Kitab”dakı səs, söz, birləş- mə, cümlə və sintaktik bütövlərin semantikası, obrazlılıq yaratma imkanları müxtəlif bucaqlardan işıqlandırılıb. Yeri gəlmişkən, “Kitab”ın dilində işlənmiş silah adları da daha çox atalar sözləri (“Çala bilən yigidə oqla qılıcdan bir çomaq yeg!”...), andlar (“qılı- “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 518
cına toğranmaq, oxına sancılmaq”), oxşama səciyyəli parçalar (“Dünlügü altun ban evimiη qəbzəsi oğul!”...), frazeoloji vahidlər (oxını yarmaq, oxa düşmək...) daxilində bu və ya digər dərəcədə öyrənilib. Konkret desək, silah adlarının assosiativliyi ilə yaradıl- mış bədii təsvir və ifadə vasitələri ayrılıqda təhlilə cəlb edilməyib. Düzdür, əvvəlki səhifələrdə bu problemə müəyyən qədər aydınlıq gətirməyə çalışmışıq. Məsələn: “cida” sözünə həm də təşbeh daxi- lində münasibət bildirmişik (“...buynızı almas cida kibi”); “q” ilə başlanan “qılıc” sözünün assosiativliyi ilə yaradılmış alliterasiya- ların mətndəki rolunu müəyyənləşdirmişik (“Qara polat uz qılı- cum qının toğrar” – qara – qılıc – qın: q – q – q); yaxud inversiya ilə işlənmənin “yay-ox”la bağlı olan mətnlər üçün səciyyəvi olduğunu dəqiqləşdirmişik. Bir sözlə, əvvəlki səhifələrdə silah adlarının hər birinin obrazlılıq yaratma imkanlarından ayrıca bəhs etmişik. Bu da onların bədii təsvir və ifadə vasitələri tərkibində işlənmə səviyyəsini birbaşa əks etdirmir. Bu mənada silah adla- rının assosiativliyi ilə yaradılmış bədii təsvir və ifadə vasitələrinin aşağıdakı sistem üzrə təqdimini məqsədəuyğun hesab edirik:
yarmaz oqçısı olur”: ol, oqçı, olmaq – o → o → o; Buradakı assonans “o” ilə başlanan “oqçı” sözünə görə reallaşıb. Qeyd edək ki, belə assonanslar “Kitab”ın dilində yox dərəcəsindədir. Bu da təsadüfi deyil. Çünki “Kitab”dakı silah adlarının əksəriyyəti sa- mitlə başlanır: qılıc, gürz, sapan, sügü, çomaq, taraqa..., daha də- qiqi, bu sistemdə “o” ilə başlanan “ox” sözü istisnalıq təşkil edir.
cum qının toğrar”: qara, qılıc, qın - q→q→q; “Qara qılıc quşan- dı”: qara, qılıc, quşanmaq - q→q→q; “y”-nın alliterasiyası. “Ya- lançı oğlı Yalancıq yay ufandığına qatı qaqdı”: Yalançı, Yalancıq, yay - y→y→y; “Yedi kiş ilə qurulurdı mənim yayım!”: yedi, yay - y→y→y; Bu sistemə, yəni “q” ilə başlanan “qılıc” və “y” ilə başlanan “yay” sözünün assosiativliyi ilə yaradılmış alliterasiyalar cərgəsinə alliterativ tipli qafiyələnməni də daxil etmək olar: Qaraca çoban – sapan: çoban→sapan; Dondar-köndər: dar→dər.
Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|