Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi


“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası



Yüklə 3,53 Mb.
səhifə21/174
tarix25.06.2018
ölçüsü3,53 Mb.
#51679
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   174

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

64

 

oğlu – Dəli Domrul 



nəvələri – Dəli Domrulun oğulları (mətndə onlara işarə 

edilir) 


gəlini – Dəli Domrulun arvadı 

Dügər: igidlik məzmunlu antroponimdir; etnonim əsasında 

yaranıb (tügər); “bin qövm başları” tituluna görə digər qəhrə-

manlardan fərqlənir; IV boyda cəmi bir dəfə  işlənmişdir; onun 

qohumluq əlaqələrini ifadə edən hər hansı bir detala rast gəlinmir. 



Dönəbilməz Dülək Uran.  VII, XI və XII boylarda müşahi-

də olunan bu antroponimin apelyativlərini belə  səciyyələndirmək 

olar: dönəbilməz – sözündən dönməyən, döyüşdə daim irəli atı-

lan...; dülək – güclü, qüvvətli, qüdrətli; uran – vuran, biçən, kəsən. 

Onun qohumluq əlaqələri ilə bağlı  aşağıdakıları söyləmək 

mümkündür: 

atası – İlək qoca 

anası – mətndə təsadüf olunmur 

qardaşı – Alb Ərən 

qardaşı – Sarı Qalmaş 

qardaşının qayınatası – Ağ Məlik (Alb Ərənin qayınatası) 

qardaşı arvadı – Çeşmə (Alb Ərənin arvadı) 



Əgrək. Beyrək, Yegnək, Səgrək kimi adlarla alliterasiya 

xəttində birləşən “Əgrək”in “əymək” apelyativi əsasında yaranma-

sını igidlik məzmunlu bir ad olmasını ehtimal etmişdim

1

. Məlumat 



üçün deyim ki, belə bir yozum qədim türk ad yaradıcılığı ilə 

birbaşa bağlanır. Amma “Əgrək” adını başqa prizmadan da izah 

etmək mümkündür. Fikrimcə, “Əgrək” adı “erkəg//ərkəg” apelya-

tivi  əsasında yaranmışdır: birincisi, ona görə ki  “Əgrək” adı ilə 

“ərkəg” (kişi cinsinə mənsub fərd; kişi; kişi kimi möhkəm, güclü) 

sözü fonetik tərkibcə çox yaxındır, konkret desək, “Əgrək”  şəxs 

adı  “ərgək” sözünün metatezaya uğramış bir forması kimi görü-

nür:  ərkəg=Əgrək; ikincisi, erkəg//ərkəg apelyativinin semantik 

yükü türk kişi adlarının yaranma əsaslarına tam uyğun gəlir (kişi 

                                                            

1

 Ə.Tanrıverdi. “Kitabi-Dədə Qorqud”da şəxs adları. Bakı, 1999, s.132. 




 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

65

 

kimi möhkəm, güclü). Müq.et: Ərən, Kişi...; üçüncüsü, “Kitab”da 



“erkək” sifəti totemlə bağlı olan sözlərlə birlikdə işlənib, həm də 

bir təyinedici kimi üstün mövqedə görünür: Ağ qayanıŋ qaplanı-

nın ergəgində bir köküm var; Əzvay qurd ənügi erkəgində bir kö-

küm var; Ağ sunqur quşı erkəgində bir köküm var...; dördüncüsü 

təqdim etdiyimiz nümunələrdə “erkəg” sözündən  əvvəl işlənmiş 

qaplan, qurd və  ağ sunqur vahidləri qədim türk dilində  təkcə 

apelyativlər kimi yox, həm də şəxs adları kimi intensivdir: Qaplan, 

Ağ sunqur (qurd sözünün sinonimi olan “börü” apelyativi əsasında 

yaranmış “Baybörə” və Beyrək (börüyək) adlarından bəhs etmi-

şik); beşincisi, Səyrəyin nişanlısının dilindən verilmiş  “ərkəg si-

nəg” (erkək milçək) ifadəsini təsadüfi hesab etmək olmaz: “Ərkəg 

sinəgi üzərimə qondırmıyam...” (D-260). Burada “ərkəg” sifətinin 

Əgrək və  Səgrək  şəxs adları ilə assosiativliyi açıq-aydın görünür 

və bu assosiativlik təkcə alliterativ qafiyələnmədə (Əgrək, Səgrək-

ərkəg) yox, eyni zamanda Əgrək adı ilə “ərkəg sinəgi” (litota kimi 

işlənib) ifadəsinin semantik bağlılığında özünü göstərir. Həmin 

misranın semantik yükünə diqqət yetirək: nişanlısı Səyrəyin yolu-

nu gözləməkdə israrlıdır; Səyrəyin ölüm xəbərini gətirənin başını 

kəsməyə hazırdır; sinəsinə heç bir kişini, heç bir erkəyi, hətta er-

kək milçəyi belə qondurmaq fikrində deyil. Bu müstəvidə  Səy-

rəyin nişanlısı olduqca sədaqətli, olduqca namuslu, olduqca qey-

rətli bir türk qadınının ümumiləşdirilmiş obrazı kimi çıxış edir. 

Hətta o, bu müstəvidə “...Yoxsa iyrənc dinli kafirin döşəyinə gi-

rimmi?” – deyən xanlar xanı Bayındırın qızı xanımlar xanımı 

Burla xatundan çox yüksəkdə durur.  

Bir sıra cümlələrdə Əyrəyin igidliyi xüsusi olaraq qabardılır; 

“Bəhadır, dəlü, yaxşı yıgıd idi” (D-253); Qohumluq münasibətlə-

rini mətn kontekstində asanlıqla müəyyən etmək mümkündür: 

“Uşun qoca deərlər, bir kişi vardı... Ulu oğlınıŋ adı Əgrək idi” (D-

253); “Məgər xanım, Uşun qocanıŋ kiçi oğlı Səgrək eyü, bəhadır, 

alp, dəlü yigit qopdı” (D-256); “Ulu oğlına dəxi görklü gəlin 

gətürdi” (D-271)...  Bu tip cümlələrə, həm də X boyun məzmunu-




 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

66

 

na  əsaslanmaqla  Əyrəyin qohumluq münasibətlərini dəqiqləş-



dirmək olar: 

atası – Uşun qoca  

anası – adı çəkilmir, amma boyun strukturunda xüsusi çəkiyə 

malik bir obraz kimi çıxış edir: “Anası burada soylamış, görəlim, 

xanım, nə soylamış... Ağzıŋ içün öləyim, oğul!” (D-258) 

qardaşı – Səgrək 

arvadı – adı çəkilməsə də, mətn kontekstində anlaşılır 

qardaşı arvadı, yengəsi – mətnə görə müəyyən olunur 

əmiləri – VIII boya, daha doğrusu, “Basatın Təpəgözü öldür-

düyü boy”a istinadən söyləmək mümkündür: “Uşun qoca oğlı kibi 

pəhləvan  əlində  şəhid oldı. Aruq candan eki qarındaşı  Dəpəgöz 

əlində həlak oldı” (D-218). Bir cəhəti də qeyd edək ki, bu nümunə 

VIII və X boyların arasındakı  əlaqəni təmin edən  ən mühüm 

detallardan biri kimi görünür (VIII boyda Uşun qocanın Təpəgöz 

tərəfindən öldürülməsi səhnəsinin verilməsinə baxmayaraq...). 

Əmran: IX boyun qəhrəmanıdır; “Əmran” adı uzaqgörən, 

əmin-amanlıq qoruyan, sevimli və s. mənalarda izah olunur; 

Əmranın yaxın qohumluq münasibətləri ilə bağlı  aşağıdakıları 

söyləmək olar: 

atası – Bəkil 

anası – IX boyda əsas obrazlardan biridir, Bəkilin həlalı, 

övrəti xatunu kimi təqdim olunur: Bəkil gördi, xatun kişiniŋ əqli-

kəlicəsi eyüdür” (D-240)... 

arvadı – boyun sonunda Əmranın ailə qurmasına açıq-aydın 

işarə olunur: “Ala gözlü oğlına al duvaxlu gəlin aldı” (D-253). 

Əmranın toyunu edən, ona gəlin alan isə atası Bəkildir. 

qardaşı – mətndə ona birbaşa işarə olunur: “Oğlancuqları 

qarşu gəldi, oxşamadı” (D-238). Təhkiyəçinin dilindən verilmiş bu 

cümlə  Bəkillə bağlı  işlədilib. Bu nümunənin semantik yükünə 

əsaslanaraq “Əmranın iki qardaşı var” – qənaətinə  də  gəlmək 

mümkündür. Amma “Kitab”ın poetik strukturu üçün üç qardaş 

yox, iki qardaş obrazı səciyyəvidir (Basat – Qıyan Səlcik, Qazan – 

Qaragünə,  Əgrək-Səgrək...) – məntiqinə söykənsək, belə bir fikir 




Yüklə 3,53 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   174




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə