“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
64
oğlu – Dəli Domrul
nəvələri – Dəli Domrulun oğulları (mətndə onlara işarə
edilir)
gəlini – Dəli Domrulun arvadı
Dügər: igidlik məzmunlu antroponimdir; etnonim əsasında
yaranıb (tügər); “bin qövm başları” tituluna görə digər qəhrə-
manlardan fərqlənir; IV boyda cəmi bir dəfə işlənmişdir; onun
qohumluq əlaqələrini ifadə edən hər hansı bir detala rast gəlinmir.
Dönəbilməz Dülək Uran. VII, XI və XII boylarda müşahi-
də olunan bu antroponimin apelyativlərini belə səciyyələndirmək
olar: dönəbilməz – sözündən dönməyən, döyüşdə daim irəli atı-
lan...; dülək – güclü, qüvvətli, qüdrətli; uran – vuran, biçən, kəsən.
Onun qohumluq əlaqələri ilə bağlı aşağıdakıları söyləmək
mümkündür:
atası – İlək qoca
anası – mətndə təsadüf olunmur
qardaşı – Alb Ərən
qardaşı – Sarı Qalmaş
qardaşının qayınatası – Ağ Məlik (Alb Ərənin qayınatası)
qardaşı arvadı – Çeşmə (Alb Ərənin arvadı)
Əgrək. Beyrək, Yegnək, Səgrək kimi adlarla alliterasiya
xəttində birləşən “Əgrək”in “əymək” apelyativi əsasında yaranma-
sını igidlik məzmunlu bir ad olmasını ehtimal etmişdim
1
. Məlumat
üçün deyim ki, belə bir yozum qədim türk ad yaradıcılığı ilə
birbaşa bağlanır. Amma “Əgrək” adını başqa prizmadan da izah
etmək mümkündür. Fikrimcə, “Əgrək” adı “erkəg//ərkəg” apelya-
tivi əsasında yaranmışdır: birincisi, ona görə ki “Əgrək” adı ilə
“ərkəg” (kişi cinsinə mənsub fərd; kişi; kişi kimi möhkəm, güclü)
sözü fonetik tərkibcə çox yaxındır, konkret desək, “Əgrək” şəxs
adı “ərgək” sözünün metatezaya uğramış bir forması kimi görü-
nür: ərkəg=Əgrək; ikincisi, erkəg//ərkəg apelyativinin semantik
yükü türk kişi adlarının yaranma əsaslarına tam uyğun gəlir (kişi
1
Ə.Tanrıverdi. “Kitabi-Dədə Qorqud”da şəxs adları. Bakı, 1999, s.132.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
65
kimi möhkəm, güclü). Müq.et: Ərən, Kişi...; üçüncüsü, “Kitab”da
“erkək” sifəti totemlə bağlı olan sözlərlə birlikdə işlənib, həm də
bir təyinedici kimi üstün mövqedə görünür: Ağ qayanıŋ qaplanı-
nın ergəgində bir köküm var; Əzvay qurd ənügi erkəgində bir kö-
küm var; Ağ sunqur quşı erkəgində bir köküm var...; dördüncüsü
təqdim etdiyimiz nümunələrdə “erkəg” sözündən əvvəl işlənmiş
qaplan, qurd və ağ sunqur vahidləri qədim türk dilində təkcə
apelyativlər kimi yox, həm də şəxs adları kimi intensivdir: Qaplan,
Ağ sunqur (qurd sözünün sinonimi olan “börü” apelyativi əsasında
yaranmış “Baybörə” və Beyrək (börüyək) adlarından bəhs etmi-
şik); beşincisi, Səyrəyin nişanlısının dilindən verilmiş “ərkəg si-
nəg” (erkək milçək) ifadəsini təsadüfi hesab etmək olmaz: “Ərkəg
sinəgi üzərimə qondırmıyam...” (D-260). Burada “ərkəg” sifətinin
Əgrək və Səgrək şəxs adları ilə assosiativliyi açıq-aydın görünür
və bu assosiativlik təkcə alliterativ qafiyələnmədə (Əgrək, Səgrək-
ərkəg) yox, eyni zamanda Əgrək adı ilə “ərkəg sinəgi” (litota kimi
işlənib) ifadəsinin semantik bağlılığında özünü göstərir. Həmin
misranın semantik yükünə diqqət yetirək: nişanlısı Səyrəyin yolu-
nu gözləməkdə israrlıdır; Səyrəyin ölüm xəbərini gətirənin başını
kəsməyə hazırdır; sinəsinə heç bir kişini, heç bir erkəyi, hətta er-
kək milçəyi belə qondurmaq fikrində deyil. Bu müstəvidə Səy-
rəyin nişanlısı olduqca sədaqətli, olduqca namuslu, olduqca qey-
rətli bir türk qadınının ümumiləşdirilmiş obrazı kimi çıxış edir.
Hətta o, bu müstəvidə “...Yoxsa iyrənc dinli kafirin döşəyinə gi-
rimmi?” – deyən xanlar xanı Bayındırın qızı xanımlar xanımı
Burla xatundan çox yüksəkdə durur.
Bir sıra cümlələrdə Əyrəyin igidliyi xüsusi olaraq qabardılır;
“Bəhadır, dəlü, yaxşı yıgıd idi” (D-253); Qohumluq münasibətlə-
rini mətn kontekstində asanlıqla müəyyən etmək mümkündür:
“Uşun qoca deərlər, bir kişi vardı... Ulu oğlınıŋ adı Əgrək idi” (D-
253); “Məgər xanım, Uşun qocanıŋ kiçi oğlı Səgrək eyü, bəhadır,
alp, dəlü yigit qopdı” (D-256); “Ulu oğlına dəxi görklü gəlin
gətürdi” (D-271)... Bu tip cümlələrə, həm də X boyun məzmunu-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
66
na əsaslanmaqla Əyrəyin qohumluq münasibətlərini dəqiqləş-
dirmək olar:
atası – Uşun qoca
anası – adı çəkilmir, amma boyun strukturunda xüsusi çəkiyə
malik bir obraz kimi çıxış edir: “Anası burada soylamış, görəlim,
xanım, nə soylamış... Ağzıŋ içün öləyim, oğul!” (D-258)
qardaşı – Səgrək
arvadı – adı çəkilməsə də, mətn kontekstində anlaşılır
qardaşı arvadı, yengəsi – mətnə görə müəyyən olunur
əmiləri – VIII boya, daha doğrusu, “Basatın Təpəgözü öldür-
düyü boy”a istinadən söyləmək mümkündür: “Uşun qoca oğlı kibi
pəhləvan əlində şəhid oldı. Aruq candan eki qarındaşı Dəpəgöz
əlində həlak oldı” (D-218). Bir cəhəti də qeyd edək ki, bu nümunə
VIII və X boyların arasındakı əlaqəni təmin edən ən mühüm
detallardan biri kimi görünür (VIII boyda Uşun qocanın Təpəgöz
tərəfindən öldürülməsi səhnəsinin verilməsinə baxmayaraq...).
Əmran: IX boyun qəhrəmanıdır; “Əmran” adı uzaqgörən,
əmin-amanlıq qoruyan, sevimli və s. mənalarda izah olunur;
Əmranın yaxın qohumluq münasibətləri ilə bağlı aşağıdakıları
söyləmək olar:
atası – Bəkil
anası – IX boyda əsas obrazlardan biridir, Bəkilin həlalı,
övrəti xatunu kimi təqdim olunur: Bəkil gördi, xatun kişiniŋ əqli-
kəlicəsi eyüdür” (D-240)...
arvadı – boyun sonunda Əmranın ailə qurmasına açıq-aydın
işarə olunur: “Ala gözlü oğlına al duvaxlu gəlin aldı” (D-253).
Əmranın toyunu edən, ona gəlin alan isə atası Bəkildir.
qardaşı – mətndə ona birbaşa işarə olunur: “Oğlancuqları
qarşu gəldi, oxşamadı” (D-238). Təhkiyəçinin dilindən verilmiş bu
cümlə Bəkillə bağlı işlədilib. Bu nümunənin semantik yükünə
əsaslanaraq “Əmranın iki qardaşı var” – qənaətinə də gəlmək
mümkündür. Amma “Kitab”ın poetik strukturu üçün üç qardaş
yox, iki qardaş obrazı səciyyəvidir (Basat – Qıyan Səlcik, Qazan –
Qaragünə, Əgrək-Səgrək...) – məntiqinə söykənsək, belə bir fikir
Dostları ilə paylaş: |