“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
67
reallaşa bilər: “Əmranın bir qardaşı var”. Bu mənada Əmran da
“Kitab”dakı cüt qardaşlar silsiləsinə daxil edilə bilər.
Əŋsə qoca: başda duran, birinci adam mənasında izah olu-
nur. “Əŋsə qoca” adı “Kitab”da cəmi bir dəfə işlənmişdir: “Alp
Rüstəm aydır: “Mənim qırımın Əŋsə qoca oqlı Oqçı olsun!” (D-
302). Bu cümlənin məna yükü “Əŋsə qoca”nın qohumluğu ilə
bağlı yalnız bir faktı qeyd etməyə imkan verir: Oğlunun adı –
Oqçıdır.
Ğəflət qoca: II, III, IV boylarda işlənib; ğəflət (qəflət) apel-
yativi qafillik, xəbərsizlik, qafil olma anlamlıdır. “Kitab”da bir
obraz kimi görünmür, yalnız oğlu ilə bağlı işlədilmiş “Ğəflət qoca
oğlı Şir Şəmsəddin” antroponimik modelində təsadüf olunur. Bu
mənada onun qohumluq əlaqələrinin əhatə dairəsi olduqca məh-
duddur: oğlu – Şir Şəmsəddin.
İlalmış: il (el) + almış modelində, həm də igidlik məzmunlu
bir antroponim kimi şərh olunur; VII boyda bir dəfə işlənib: “Qoşa
bürcdən qayın oqı əglənmiyən Yağrıncı İlalmış səniŋlə bilə
varsun!” (D-205). Bu cümlədə İlalmışın atasının adı (Yağrıncı),
həm də bədii təyini (qoşa bürcdən qayın oqı əglənmiyən) dəqiq
verilib.
İlək qoca: hökmdar mənasında izah olunur, İlək qoca oğlı
Alb Ərən, İlək qoca oğlı Dönəbilməz Dülək Uran və İlək qoca
oğlı Sarı Qalmaş antroponimik modellərində müşahidə edilir. Bu
modellərə, həmçinin “Kitab”ın poetik strukturuna əsaslanaraq İlək
qocanın qohumluq əlaqələri ilə bağlı bir sıra maraqlı detalları
müəyyənləşdirmək olar:
oğlu – Alb (Alp) Ərən
oğlu – Dönəbilməz Dülək Uran
oğlu – Sarı Qalmaş
qudası – Ağ Məlik
gəlini – Çeşmə (Alp Ərənin arvadı, Ağ Məliyin qızı)
Buraya qədərki araşdırmalarda “alp” titullu Alp Aruz, Alp
Rüstəm, Alp Ərən kimi qəhrəmanlardan, eyni zamanda onların
antroponimik modellərindəki “alp” sözünün “igid” mənasında iş-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
68
lənməsindən bəhs etsək də, bu müstəvidə “alp” sözünün mənşəyi
ilə bağlı O.Süleymenovun bir fikrini xatırlatmağı da zəruri hesab
edirik: “Ərəb əlifbasının birinci hərfi – ölef üfüqi xətdir. Müxtəlif
xalqlarda xəttə olan müxtəlif münasibət məna əksliyini doğurmuş-
dur. Türklər “əlef”dən “alıp” sözünü alıblar – “alıp” (alp), yəni nə-
həng qəhrəman, onların fikrincə, əlifba sırasında birincilik bu işa-
rəyə əzəmət verir. Artıq o vaxtlar “birinci” anlayışı mənasına uy-
ğun idi...”
1
. Fikrimizcə, ölef (alef – Ə.T.) sözünü ərəb əlifbası ilə
yox, qədim Finikiya əlifbasındakı (e.ə.II minilliyin ortaları) öküz
anlamlı “alef”lə (hərfin adı nəzərdə tutulur) əlaqələndirmək olar.
Çünki “alp” sözü ərəb-türk kontaktından əvvəlki dövrlərdə forma-
laşmış qədim türk yazılı abidələrində ən intensiv sözlərdən biri
kimi diqqəti cəlb edir: “yorıyur ermis, kağanı, alp ermis (Tonyu-
kuk abidəsi, 710-716-cı illər), yaxud Göl teginin atlarından birinin
adı belədir: Alp Şalçı. Bu mənada “alp” sözünün Finikiya əlifbası
ilə əlaqələndirilməsi də şərtidir.
“Alp” sözü ilə bağlı Anarın fikirləri maraqlıdır: “Kitabi-Də-
də Qorqud”un bir sözü – adı üzərində xüsusi dayanmaq lazımdır.
Bu igidlərin yüksək titulu “alp” sözüdür. A.Kononov “alp” sözü-
nü “alba (n)” kəlməsiylə əlaqələndirir və alimin fikrincə, bu söz
“al” (“almaq” sözünün kökü) leksemindən yaranmışdır... Alba(n)
sözünün yurdumuzun qədim adı Albaniya adına nə qədər yaxın
olduğu göz qabağındadır... “Alp” sözünə əlavə olunan “an” şə-
kilçisi Alpan//Alban sözünü yarada bilərdi – Alplar yurdu, İgidlər
ölkəsi...”
2
. Nəhayət, onu da qeyd edək ki, qədim türk dili ilə bağlı
lüğətlərdə “alp” sözü təkcə “igid” yox, həm də qəhrəman, sərrast
atıcı kimi mənalarda təqdim olunur.
Qabangüci: II növ təyini söz birləşməsinin inkişafı əsasında
yaranmış bu antroponim igidlik məzmunludur; yalnız II boyda bir
dəfə işlənib: “...Qaracıq çoban qara qayğulu vaqeə gördi...
Qabangüci, Dəmirgüci – bu iki qardaşı yanına aldı” (D-39). Bu
1
Oljas Süleymenov. Az.Ya.Bakı, 1993, s.246.
2
Anar. Dədə Qorqud dünyası. Sizsiz. Bakı, 1992, s.23.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
69
cümlədə Qabangücünün qohumluq əlaqələri konkret olaraq ifadə
olunub.
Qam Ğan: qorqudşünaslıqda ulu şaman, kahin baba, müqəd-
dəs ata və s. anlamlı antroponim kimi izah olunur; “Kitab”da Qam
Ğan adı cəmi üç dəfə, həm də yalnız Bayındır xana görə işlən-
mişdir: “Qam Ğan oğlı xan Bayındır yerindən turmışdı” (D-235)...
Bu baxımdan Qam Ğanın qohumluq əlaqələrini “Kitab”ın poetik
strukturuna, xüsusən də Bayındır xan, Burla xatun və Qazan xanla
bağlı cümlələrin semantikasına əsasən müəyyənləşdirmək müm-
kündür... Müqayisə və qarşılaşdırmalar kontekstində dəqiqləşdir-
diyimiz nəticələr isə aşağıdakıları əhatə edir:
atası və anası, babası və nənəsi haqqında heç bir fikir
söyləmək mümkün deyil
oğlu - Bayındır xan
nəvəsi – Burla xatun
nəticəsi – Uruz
oğlunun qudası – Ulaş (Bayındırın qudası)
oğlu Bayındırın kürəkəni və ya nəvəsinin əri – Qazan (Burla
xatunun əri)
oğlu Bayındırın kürəkəninin anası – Qazanın anası, mətndə
bir obraz kimi ona işarə olunur
oğlu Bayındırın kürəkəninin qardaşı – Qazanın qardaşı Qara-
günə
oğlu Bayındırın kürəkəninin qardaşı oğlu – Qazanın qardaşı
oğlu Qarabudaq (Qaragünənin oğlu)
nəticəsinin əri – Qarabudaq (Qazanın qardaşı oğlu, həm də
qızının əri)
oğlunun kürəkəninin dayısı – Aruz (Qazanın dayısı)
oğlunun kürəkəninin dayısı oğlu – Basat (Aruzun oğlu)
oğlunun kürəkəninin dayısı oğlı – Qıyan Səlcik (Aruzun oğ-
lu)
oğlunun kürəkəninin dayısı nəvəsi – Dondar (Qıyan Səlcikin
oğlu)