Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi


“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası



Yüklə 3,53 Mb.
səhifə22/174
tarix25.06.2018
ölçüsü3,53 Mb.
#51679
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   174

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

67

 

reallaşa bilər: “Əmranın bir qardaşı var”. Bu mənada  Əmran da 



“Kitab”dakı cüt qardaşlar silsiləsinə daxil edilə bilər. 

Əŋsə qoca: başda duran, birinci adam mənasında izah olu-

nur. “Əŋsə qoca” adı “Kitab”da cəmi bir dəfə  işlənmişdir: “Alp 

Rüstəm aydır: “Mənim qırımın  Əŋsə qoca oqlı Oqçı olsun!” (D-

302). Bu cümlənin məna yükü “Əŋsə qoca”nın qohumluğu ilə 

bağlı yalnız bir faktı qeyd etməyə imkan verir: Oğlunun adı – 

Oqçıdır. 



Ğəflət qoca: II, III, IV boylarda işlənib; ğəflət (qəflət) apel-

yativi qafillik, xəbərsizlik, qafil olma anlamlıdır. “Kitab”da bir 

obraz kimi görünmür, yalnız oğlu ilə bağlı işlədilmiş “Ğəflət qoca 

oğlı  Şir  Şəmsəddin” antroponimik modelində  təsadüf olunur. Bu 

mənada onun qohumluq əlaqələrinin  əhatə dairəsi olduqca məh-

duddur: oğlu – Şir Şəmsəddin.  



İlalmış: il (el) + almış modelində, həm də igidlik məzmunlu 

bir antroponim kimi şərh olunur; VII boyda bir dəfə işlənib: “Qoşa 

bürcdən qayın oqı  əglənmiyən Yağrıncı  İlalmış  səniŋlə bilə 

varsun!” (D-205). Bu cümlədə  İlalmışın atasının adı (Yağrıncı), 

həm də  bədii təyini (qoşa bürcdən qayın oqı  əglənmiyən) dəqiq 

verilib. 



İlək qoca: hökmdar mənasında izah olunur, İlək qoca oğlı 

Alb  Ərən,  İlək qoca oğlı Dönəbilməz Dülək Uran və  İlək qoca 

oğlı Sarı Qalmaş antroponimik  modellərində müşahidə edilir. Bu 

modellərə, həmçinin “Kitab”ın poetik strukturuna əsaslanaraq İlək 

qocanın qohumluq əlaqələri ilə bağlı bir sıra maraqlı detalları 

müəyyənləşdirmək olar: 

oğlu – Alb (Alp) Ərən  

oğlu – Dönəbilməz Dülək Uran 

oğlu – Sarı Qalmaş 

qudası – Ağ Məlik 

gəlini – Çeşmə (Alp Ərənin arvadı, Ağ Məliyin qızı) 

Buraya qədərki araşdırmalarda “alp” titullu Alp Aruz, Alp 

Rüstəm, Alp Ərən kimi qəhrəmanlardan, eyni zamanda onların 

antroponimik modellərindəki “alp” sözünün “igid” mənasında iş-




 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

68

 

lənməsindən bəhs etsək də, bu müstəvidə “alp” sözünün mənşəyi 



ilə bağlı O.Süleymenovun bir fikrini xatırlatmağı da zəruri hesab 

edirik: “Ərəb əlifbasının birinci hərfi – ölef üfüqi xətdir. Müxtəlif 

xalqlarda xəttə olan müxtəlif münasibət məna əksliyini doğurmuş-

dur. Türklər “əlef”dən “alıp” sözünü alıblar – “alıp” (alp), yəni nə-

həng qəhrəman, onların fikrincə, əlifba sırasında birincilik bu işa-

rəyə əzəmət verir. Artıq o vaxtlar “birinci” anlayışı mənasına uy-

ğun idi...”

1

. Fikrimizcə, ölef (alef – Ə.T.) sözünü ərəb əlifbası ilə 



yox, qədim Finikiya əlifbasındakı (e.ə.II minilliyin ortaları)  öküz 

anlamlı “alef”lə (hərfin adı  nəzərdə tutulur) əlaqələndirmək olar. 

Çünki “alp” sözü ərəb-türk kontaktından əvvəlki dövrlərdə forma-

laşmış  qədim türk yazılı abidələrində  ən intensiv sözlərdən biri 

kimi diqqəti cəlb edir: “yorıyur ermis, kağanı, alp ermis (Tonyu-

kuk abidəsi, 710-716-cı illər), yaxud Göl teginin atlarından birinin 

adı belədir: Alp Şalçı. Bu mənada “alp” sözünün Finikiya əlifbası 

ilə əlaqələndirilməsi də şərtidir. 

 “Alp” sözü ilə bağlı Anarın fikirləri maraqlıdır: “Kitabi-Də-

də Qorqud”un bir sözü – adı üzərində xüsusi dayanmaq lazımdır. 

Bu igidlərin yüksək titulu “alp”  sözüdür. A.Kononov “alp” sözü-

nü “alba (n)” kəlməsiylə  əlaqələndirir və alimin fikrincə, bu söz 

“al” (“almaq” sözünün kökü) leksemindən yaranmışdır... Alba(n) 

sözünün yurdumuzun qədim  adı Albaniya adına nə  qədər yaxın 

olduğu göz qabağındadır... “Alp” sözünə  əlavə olunan “an” şə-

kilçisi Alpan//Alban sözünü yarada bilərdi – Alplar yurdu, İgidlər 

ölkəsi...”

2

. Nəhayət, onu da qeyd edək ki, qədim türk dili ilə bağlı 



lüğətlərdə “alp” sözü təkcə “igid” yox, həm də qəhrəman, sərrast 

atıcı kimi mənalarda təqdim olunur. 



Qabangüci: II növ təyini söz birləşməsinin inkişafı əsasında 

yaranmış bu antroponim igidlik məzmunludur; yalnız II boyda bir 

dəfə  işlənib: “...Qaracıq çoban qara qayğulu vaqeə gördi... 

Qabangüci, Dəmirgüci – bu iki qardaşı yanına aldı” (D-39). Bu 

                                                            

1

 Oljas Süleymenov. Az.Ya.Bakı, 1993, s.246. 



2

 Anar. Dədə Qorqud dünyası. Sizsiz. Bakı, 1992, s.23. 




 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

69

 

cümlədə  Qabangücünün qohumluq əlaqələri konkret olaraq ifadə 



olunub. 

Qam Ğan: qorqudşünaslıqda ulu şaman, kahin baba, müqəd-

dəs ata və s. anlamlı antroponim kimi izah olunur; “Kitab”da Qam 

Ğan adı  cəmi üç dəfə, həm də yalnız Bayındır xana görə  işlən-

mişdir: “Qam Ğan oğlı xan Bayındır yerindən turmışdı” (D-235)... 

Bu baxımdan Qam Ğanın qohumluq əlaqələrini “Kitab”ın poetik 

strukturuna, xüsusən də Bayındır xan, Burla xatun və Qazan xanla 

bağlı cümlələrin semantikasına  əsasən müəyyənləşdirmək müm-

kündür... Müqayisə  və qarşılaşdırmalar kontekstində  dəqiqləşdir-

diyimiz nəticələr isə aşağıdakıları əhatə edir:   

atası  və anası, babası  və  nənəsi haqqında heç bir fikir 

söyləmək mümkün deyil 

oğlu - Bayındır xan 

nəvəsi – Burla xatun 

nəticəsi – Uruz 

oğlunun qudası – Ulaş (Bayındırın qudası)  

oğlu Bayındırın kürəkəni və ya nəvəsinin əri – Qazan (Burla 

xatunun əri) 

oğlu Bayındırın kürəkəninin anası – Qazanın anası, mətndə 

bir obraz kimi ona işarə olunur 

oğlu Bayındırın kürəkəninin qardaşı – Qazanın qardaşı Qara-

günə 

oğlu Bayındırın kürəkəninin qardaşı oğlu – Qazanın qardaşı 



oğlu Qarabudaq (Qaragünənin oğlu) 

nəticəsinin  əri – Qarabudaq (Qazanın qardaşı  oğlu, həm də 

qızının əri) 

oğlunun kürəkəninin dayısı – Aruz (Qazanın dayısı) 

oğlunun kürəkəninin dayısı oğlu – Basat (Aruzun oğlu) 

oğlunun kürəkəninin dayısı oğlı – Qıyan Səlcik (Aruzun oğ-

lu) 

oğlunun kürəkəninin dayısı nəvəsi – Dondar (Qıyan Səlcikin 



oğlu) 


Yüklə 3,53 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   174




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə