“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
76
qələrinin başqa tərəflərini də aşkarlamağa imkan yaradır. Bu aşa-
ğıda təqdim etdiyimiz nümunələrdə daha aydın görünür:
atası – Aruz
anası – mətndə ona bir neçə yerdə işarə olunur
arvadı – yuxarıdakı cümlə kontekstində müəyyənləşir
oğlu – Dəli Dondar
qardaşı – Basat
bibisi – Aruzun bacısı, Qazanın və Qaragünənin anası
bibisi oğlu – Qazan
bibisi gəlini - Burla xatun
bibisi oğlunun qayınatası – Bayındır (Qazanın qayınatası)
bibisi oğlunun atası – Ulaş (Qazanın və Qaragünənin atası)
bibisi oğlu – Qaragünə (Ulaşın oğlu)
bibisi nəvəsi – Uruz (Qazanın oğlu)
bibisi nəvəsi – Qazanın qızı (mətndə ona işarə olunur,
əvvəlki səhifələrə bax)
bibisi nəvəsi – Qarabudaq (Qaragünənin oğlu)
əmizadələri – Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək
əmizadəsinin əri – Beyrək (Banıçiçəyin əri)
Qoŋur qoca: boz anlamlı “qoŋur” sözü “Kitab”da həm şəxs
adı (Qoŋur qoca), həm də at adı kimi çıxış edir (Qoŋur at – Qazan
xanın atının adı); “Kitab”da Qoŋur qocanın real qohumluğunu əks
etdirən parçalar yox dərəcəsindədir. Burada şərti olaraq onun
mifik qohumluğunu qeyd etmək olar: arvadı – Pəri qızı; oğlu –
Təpəgöz.
Oqçı: mərdlik, mübarizlik simvollu adlar sırasına daxildir,
“oq (ox)+çı” modeli əsasında yaranıb; Oqçı ilə bağlı yalnız bir
cümlə işlənib: “Mənim qırımım Əŋsə qoca oqlı Oqçı olsun!” (D-
302). Bu cümlədə Oqçının atasının adı dəqiq verilib: atası - Əŋsə
qoca. Digər qohumluq əlaqələri ilə bağlı konkret fikir söyləmək
çətindir.
Sarı Qalmaş: apelyativlərinin məna yükü belə səciyyə-
ləndirilir:“sarı”–yetkin, kamil;“qalmaş”– qalmaq (durmaq)+ma+ş;
atasının adı antroponimik modelində ifadə olunub: “İlək qoca oğlı
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
77
Sarı Qalmaş”. Bu mənada “Sarı Qalmaş”ın qohumluq əlaqələri
“İlək qoca” ilə bağlı verilmiş cümlələrdə daha aydın görünür. Bu
tip cümlələrə (əvvəlki səhifələrə bax) istinad edərək aşağıdakıları
qeyd etmək olar:
atası – İlək qoca
qardaşı – Dönəbilməz Dülək Uran
qardaşı – Alb (Alp) Ərən
qardaşı arvadı, yengəsi – Çeşmə (Alp Ərənin arvadı, Ağ
Məliyin qızı)
qardaşının qayınatası – Ağ Məlik
Savqan Sarı: “Kitab”da az təsadüf olunan adlardandır, cəmi
bir dəfə işlənib; antroponimik modeldəki “savqan” qasid, xəbərçi,
xəbər aparan, “sarı” isə yetkin, kamil anlamlı söz kimi izah
olunur. Savqan Sarının qohumluq əlaqələri ilə bağlı heç bir fikir
söyləmək olmur.
Səgrək: qeyd etdiyimiz kimi, formaca Beyrək, Yegnək kimi
adlarla səsləşir, həmin adlarla alliterasiya xəttində birləşir; igidlik
məzmunludur, səyirdən, sıçrayan, çapan mənasındadır; onun qo-
humluq əlaqələri aşağıdakı kimidir:
atası – Uşun qoca
anası – mətndə adı çəkilməsə də, dolğun bir obraz təəssüratı
yaradır
qardaşı – Əgrək
arvadı – mətndə ona işarə edilir: “...Eki qardaş bir-birinə sağ-
dıc oldılar, gərdəklərinə çapub düşdilər” (D-271). Burada bir mə-
qamı da qeyd etmək lazım gəlir: boyun əvvəlində Səyrəyin nişan-
lısı ən namuslu, ən qeyrətli bir türk qadını kimi təqdim olunur
(bax: Əyrəyin qohumluğu)
qardaşı arvadı, yengəsi – Əyrəyin arvadı
əmiləri – VIII boyda onlara birbaşa işarə edilir (bax: Əyrəklə
bağlı bölmə)
Şir Şəmsəddin: bu modeldəki fars mənşəli “şir” sözü igid,
cəsur, ərəb mənşəli “Şəmsəddin” isə dinin günəşi mənasındadır;
bədii təyinində igidliyi xüsusi olaraq qabardılır: “Dəstursızca Ba-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
78
yındır xanıŋ yağısını basan, altmış biŋ kafərə qan qusduran, ağ-
boz atıŋ yalısı üzərində qar turdıran Ğəflət qoca oğlı Şir Şəm-
səddin...” (D-61); onun qohumluq münasibətlərinin əhatə dairəsi
ilə bağlı yalnız bir faktı qeyd etmək mümkündür: atası – Ğəflər
qoca.
Tərs Uzamış: buradakı “tərs” sözü dediyindən geri durma-
yan, sözündən dönməyən, “uzamış” isə bacarıqlı, uğurlu və s. kimi
məna yükünə malikdir; “Kitab”da dörd dəfə işlənmiş “Tərs Uza-
mış”ın qohumluq əlaqələri ilə bağlı heç bir fikir ifadə etmək
mümkün deyil.
Toğsun: apelyativinin məna yükü iki cür düşünülə bilir: ya-
ransın, əmələ gəlsin, meydana çıxsın; vursun, döysün, zərbə en-
dirsin; ikinci izah həm “Kitab”ın poetik strukturuna, həm də qə-
dim türk ad sisteminə daha çox uyğun gəlir. Alp Rüstəmin antro-
ponimik modelində müşahidə olunan (Toğsun oğlı Rüstəm) Toğ-
sunun qohumluq əlaqələri, əsasən, aşağıdakı kimidir:
oğlu – Alp Rüstəm
oğlu – mətndə ona işarə edilir
nəvələri – mətndə onlara işarə olunur (bax: Alp Rüstəmlə
bağlı bölmə)
Ulaş: daha çox ucalığa tay, yüksək, böyük anlamlı bir antro-
ponim kimi izah olunur. Ulaşın qohumluq əlaqələrinin aşkarlan-
masında Qazanın antroponimik modeli (Ulaş oğlı Salur Qazan)
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, “Qaragünə Ulaşın oğludur”,
“Qarabudaq Ulaşın nəvəsidir”, yaxud “Uruz Qazanın oğlu, Ulaşın
nəvəsidir” kimi hökmlər məhz Qazana görə verilə bilir, daha doğ-
rusu, Qazanın dilindən verilmiş “Qartaşım Qaragünəyi gördüm...”,
“A bəglər, Uruz xub söylədi, şəkər yedi...” tipli cümlələrin seman-
tikasına əsaslanmaqla söylənilir. Konkret desək, “Kitab”da “Ulaş
oğlı Qaragünə” antroponimik modeli yoxdur. Əksinə, “Ulaş oğlı
Salur Qazan” modeli üstün mövqedə görünür.
Ulaşın qohumluq əlaqələrini aşağıdakı kimi sistemləşdirmək
olar:
Dostları ilə paylaş: |