Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 89
gəlmişkən, “Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrində bu cümlədəki “mə- likin” sözü “bəgin” sözü ilə əvəz edilib. Həmin cümlədəki “məlik” titulu ilə bağlı K.Abdulla maraqlı bir açıqlama verir: “Baybura – bəy, Baybican – məlikdir... Onu da unutmayaq ki, “məlik” titulu Dastanda bir, ya iki bu kimi hal istisna edilərsə, yalnız kafir adları ilə yanaşı işlədilir. Məsələn, müqayisə edin: Şöklü Məlik, Qara Təkur Məlik, Qara Arslan Məlik və s. Bu detalın özü, nə qədər kiçik olsa da, əhəmiyyətlidir. Çünki Baybican və onun tərəf- darlarının təmiz Oğuz dünyası ilə əlaqələndirilməsinə işarə edir” 1 ;
– “bəglik” tituluna həm Oğuz, həm də kafir obrazlarının dilində rast gəlinir. Qazanın dilində: “Bəglər, bugünki bəgligim bunıŋ olsun” (D-111); kafirin dilində: “Saŋa bəglig adı verəlim” (D-40);
– “bəg” tituluna kafir obrazlarının dilində də təsadüf edilir: “Emdi Qazan bəg, di, bizi ög!” (D-276). Bu titul “kafər bəgləri” kimi söz birləşmələrində də müşahidə olunur: “Kafər bəgləri dərildilər gəldilər” (D-281); – “Ağ Məlik Çeşmə qızı” antroponimik modelindəki “Çeş- mə” qadın adı gözəllik simvollu bir ad kimi müasir türk, xüsusən də Azərbaycan antroponimikasında intensivdir: Çeşmə, Çeşməgül, Çeşmənur...; – “Kitab”dan kafir adı kimi keçən “Qıpçaq Məlik” antro- ponimik modelindəki “qıpçaq” etnonimi müasir Azərbaycan toponimikası baxımından səciyyəvidir: Qıpçaq kəndi, Qıpçaq dü- zü... (Qax rayonu); Qıpçaq çayı (Zaqatala rayonu). – Alp Ərən, Səgrək, Dəli Domrul kimi Oğuz bəylərinin kafir qızları ilə evlənməsini də təsadüfi hesab etmək olmaz; – Anar tarixi mənbələrə istinadən yazır: “Tarixdə xristian Səlcuq xanı, yəhudi, xristian, şamanist, bütpərəst və müsəlman xəzərlər məlumdur. Yeynək də nədənsə, Qazana “keşiş” deyib” 2 . Müəllif sonuncu fikrini “Kitab”dakı bu cümləyə istinadən söylə-
1 K.Abdulla. Mifdən yazıya və yaxud gizli Dədə Qorqud. Bakı, 2009, səh.192. 2 Anar. Dədə Qorqud dünyası. Sizsiz. Bakı, 1992, s.31. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 90
yib: “Qoŋur atlu Qazana “keşiş” deyən bəg Yegnək Turı ayğırına bindi” (D-37). Bu cümləyə, eyni zamanda Anardan gətirdiyimiz sitatdakı sonuncu cümləyə “Kitab”ın ümumi semantik tutumu və qədim türk tarixi kontekstində nəzər salaq: Qazana “keşiş” deyil- məsi heç bir şübhə doğurmur, əksinə, onun xristian keçmişinə işa- rədir; Qazan kimi nüfuz sahibinə “keşiş” deyən adi adam deyil, Bayındır xanın vəziri Qazılıq qocanın oğlu Yeynəkdir. Həm də o Yeynəkdir ki, atasını – Qazılıq qocanı mərdliklə dustaqlıqdan azad edib. Digər tərəfdən, Yeynəyin dayısı Əmən də məlik titullu Bay- bican kimi Daş Oğuzdandır: “Taş oğuz bəglərinə adam saldı. “Əmən gəlsün, Alp Rüstəm gəlsün, Dönəbilməz Dülək Uran gəl- sün...” (D-294). Bu isə belə bir fikri reallaşdırır: Oğuz elində Qa- zana “keşiş” deyə müraciət olunma təbii qarşılanıb; Qazanın qarı- cıq anasının əmizadəsi Baybicanın “məlik” titulu da həmin gizli motivlərə (Qazana keşiş deyilməsi) işıq salan detallardandır: “...Beyrək Baybican məlikin qızın aldı (D-121). II boyun əvvəlin- də Qazana “keşiş” deyilməsinə birbaşa işarə olunur. Həmin boyun sonunda isə Qazanın qarıcıq anası keşişə arvad kimi istənilir: “Qarıcıq anaŋı gətürmişiz, bizimdir, Saŋa verməziz, Yayxan keşiş oğlına verəriz” (D-58). Bu fikirlərin kafir tərəfindən hansı niyyətlə ifadə olunmasından asılı olmayaraq, “keşiş Qazan”la Yayxan ke- şiş, həm də Qazanla ümumən xristian türkləri arasında bir assosia- tivlik, məntiqi bağlılıq görünür. IV boyda Uruzun Qazana müra- ciətində “keşiş” sözünün işlənməsini də təsadüfi hesab etmək ol- maz: “Pilon geyən keşişiŋ əlin öpərəm, Qara gözlü kafər qızın mən aluram” (D-124). Amma bir cəhəti də qeyd edim ki, A.Hacı- yev “keşiş” sözünə tam başqa bucaqdan yanaşıb. Müəllif 1999-cu ildə çap etdirdiyi məqaləsində bir neçə arqument gətirir: “keşiş” leksemini kiriş (tarixən oxatma, güləşmə, atçapma və atdanyıxma yarışlarında oyun yoldaşına verilən arxaik ad) sözünün katib tərəfindən yanlış köçürülmüş variantı kimi izah edir; 2007-ci ildə isə “Dədə Qorqud kitabı”nın dünya mədəniyyətinə bəxş edilmə- sində müstəsna xidməti olan “Drezden nüsxə katibini bu məqamda da təhrifə görə suçlamaqda “tələsmişik”, - deyərək müxtəlif
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 91
mənbələri saf-çürük edir: “etimoloji baxımdan “kesiş //keşiş //küsüş //küşüş” arxaik sözü “arzu etmək, arzulamaq” mənalı “kü- sə” feli ilə eyni mənşədən törəmə olmalıdır. Ən ümdəsi, ibn Mü- hənna lüğətində “keşiş” sözü “əziz, istəkli” anlamında Allahın ad- larından biri kimi şərh olunmuşdur. Bu da “keşiş” arxaizminin “Dədə Qorqud kitabı”nda göstərilən məqamda məhz “əziz, istəkli, dəyərli, arzu olunan” mənalarını ifadə etməsini deməyə əsas verir” 1
əks qütbdə dayanır. Burada təkcə onu qeyd edək ki, V.B.Bartold həmin sözləri (Qazanla bağlı deyilmiş “keşiş” sözü və “Yayxan keşiş oğlı” antroponimik modelindəki “keşiş” apelyativini) məhz “pop” (keşiş) kimi tərcümə edib. Bütün bunlar bir daha təsdiq edir ki, “Kitab”dakı kafirləri ermənilər kimi təqdim etmək elmə ziddir, tarixi saxtalaşdırmaq, uydurma tarix yaratmaqdır.. “Kitab”dakı kafir obrazlarını isə üç istiqamətdə qruplaşdırmaq olar: qıpçaq və karluqlar (xristian türkləri); yunanlar; gürcülər. “Kitab”da kafirlərin qohumluq münasibətlərinin ifadə olun- masına çox az rast gəlinir. Bu mənada kafir obrazlarının qohum- luq əlaqələri ilə bağlı qısaca olaraq aşağıdakıları söyləmək olar: Ağ Məlik: yalnız II boyda – Alp Ərənin bədii təyinində müşahidə olunur: “Ağ Məlik Çeşmə qızına nikah edən, Sufi San- dal Məlikə qan qusdıran... Alb Ərən”. “Ağ Məlik Çeşmə qızı” mo- deli belə sadələşdirilib: “Ağ Məliyin Çeşmə qızı”; bu modeldəki “ağ” sözü böyük, qalxmaq, ucalmaq; “məlik” sözü başçı, padşah, hökmdar; “çeşmə” isə bulaq mənasındadır. Hər üç apelyativ türk mənşəli şəxs adlarının yaranma əsaslarına uyğundur. Ağ Məliyin qohumluq əlaqələri aşağıdakıları əhatə edir: qızı – Çeşmə kürəkəni – Alb Ərən qudası – İlək qoca kürəkəninin qardaşı – Dönəbilməz Dülək Uran
1 A.Hacıyev.”Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.75-79. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|