“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
92
kürəkəninin qardaşı – Sarı Qalmaş
Burada bir detala aydınlıq gətirmək lazım gəlir: “Kitab”ın
1988-ci il Bakı nəşrində Alp Ərənin bədii təyini belə göstərilib:
“...Ağ Məlik Çeşmə qızına nikah edən Sufi Sandal Məlikə qan
qusdıran...” (səh.50) – “Ağ Məliyin Çeşmə qızına evlənən Sufi
Sandal Məlikə qan qusduran” (səh.148). Burada ”nikah edən” və
“evlənən” feli sifətlərindən sonra vergül (,) işarəsinin qoyulma-
ması o deməkdir ki, “Kitab”ı transkripsiya edənlər, eləcə də onu
sadələşdirənlər (Zeynalov-Əlizadə) Çeşməyə nikah edənin (onunla
evlənənin) Alp Ərən yox, Sufi Sandal Məlik olduğunu əsas götü-
rüblər. Fikrimizcə, belə transkripsiya və sadələşdirmə mətnin nə-
inki poetik strukturuna, hətta semantikasına uyğun gəlmir. Belə ki,
həmin bədii təyin daxilində ardıcıl işlənmiş feli birləşmələrin hər
biri Alp Ərəni ayrılıqda, həm də müxtəlif bucaqlardan təyin edir.
O.Ş.Gökyay və M.Erginin nəşrlərində “nikah edən” feli sifətindən
sonra vergül (,) işarəsinin qoyulması da dediklərimizi arqument-
ləşdirir: O.Ş.Gökyayın nəşrində: “...Ağ Məlik-Çeşme kızına nikah
eden, Sofu Sandal Melike kan kusduran...” (İstanbul, 2000,
səh.28-29); M.Erginin nəşrində: “Ağ Melik Çeşme kızına nikah
eden, Sofı Sandal Melike kan kusduran...” (Ankara, 1958,
səh.113).
Arşun: bu adın apelyativi: barədə geniş şəkildə bəhs etmiş
və onun daha çox “güclü qurd” mənasına uyğun gəldiyini göstər-
mişik: ar = qəhrəman, döyüşçü, kişi; şun = qurd
1
; Arşunun bədii
təyini belədir: “Ol kafəriŋ altmış arşun qaməti vardı. Altmış bat-
man gürz salardı. Qatı möhkəm yay çəkərdi” (D-203); Arşun adı
yalnız “Arşun oğlı Dirək təkur” antroponimik modelində müşahi-
də olunur. Bu mənada onun qohumluq əlaqələri ilə bağlı cəmi bir
detalı qeyd etmək mümkündür: oğlu – Dirək təkur.
Buğacıq Məlik: II və IV boylarda rast gəlinir; apel-yativlə-
rinin semantikası belədir: buğa zooleksemi + əzizləmə, kiçiltmə
bildirən -cıq şəkilçisi = igidlik simvollu türk mənşəli kişi adı;
1
Ə.Tanrıverdi. “Kitabi-Dədə Qorqud”un söz dünyası. Bakı, 2007, səh.50-53.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
93
“məlik” isə tituldur, padşah, başçı və s. kimi mənalarda işlənmiş-
dir; onun qohumluq əlaqələri barədə heç bir fikir söyləmək
mümkün deyil.
Çeşmə: apelyativi fars mənşəli bulaq, yerdən qaynayıb çıxan
axar su, duruluq mənasındadır ki, bu da türk qadın adlarının
yaranma əsasları ilə birbaşa bağlanır; “Çeşmə” apelyativli qadın
adları müasir Azərbaycan antroponimikasında intensivliyi ilə
fərqlənir: Çeşmə, Çeşməgül, Çerşmənaz, Çeşmənur, Çeşməzar,
Çeşməzər...; “Çeşmə” adı cəmi bir dəfə – “Ağ Məlik Çeşmə qızı”
antroponimik modelində işlənmişdir. Yuxarıda Ağ Məliyin qo-
humluq münasibətlərindən bəhs edərkən bu modelin semantika-
sına Alb Ərənin bədii təyini kontekstində aydınlıq gətirdik. Bu
mənada “Çeşmə”nin qohumluq əlaqələrini aşağıdakı kimi sistem-
ləşdirmək olar:
atası – Ağ Məlik
əri – Ab Ərən
qayınatası – İlək qoca
qaynı – Sarı Qalmaş
Dirək təkur: apelyativləri belə səciyyələndirilir: dirək –
dayaq; elinə, yurduna arxa olan; təkur – “allah-taala”, “baş allah”;
tacidar; “Arşun oğlı Dirək təkur” antroponimik modelində atasının
adı konkret olaraq ifadə olunub: atası – Arşun; digər qohumluq
əlaqələri ifadə olunmayıb.
Qara Arslan Məlik: III boyda işlənmişdir; antroponimik
modeldəki apelyativlərin məna yükü belədir: qara (böyük, güclü,
qüvvətli), arslan (şir, igid, qoçaq, qəhrəman), məlik (başçı, padşah,
hökmdar); onun qohumluq əlaqələri müşahidə olunmur.
Qara Tükən Məlik: II və IV boylarda təsadüf olunur;
apelyativlərinin məna yükü barədə kifayət qədər bəhs olunub,
konkret desək, belə verilib: qara (böyük, güclü, qüvvətli), tükən
(sonsuz, bitməz...), məlik (başçı, padşah, hökmdar); qohumluq
əlaqələri ifadə olunmayıb.
Qıpçaq Məlik: II və IV boylarda işlənib; bu antroponimik
modeldəki “qıpçaq” sözü etnonimdir (ağac qabığı; bəxti gətirmə-
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
94
yən, xoşbəxt olmayan və s. kimi mənalarda izah olunur), “məlik”
isə tituldur. Deməli, “Qıpçaq Məlik” etnonim və titul əsasında
yaranan adlar sırasına daxildir. O.Ş.Gökyay “Qıpçaq” adının şəxs
adı kimi yox, toponim kimi işləndiyini göstərir: “...Kıpçaq” bir ad
olmayıp onun bağlı olduğu ili yani Kıpçakları gösterir”
1
. Bu fikirlə
razılaşmaq olmaz: birincisi, ona görə ki, ümumtürk antroponimi-
kasında istər etnonim, istərsə də toponim əsasında yaranmış adlar
üstün mövqedədir; ikincisi, “Kitab”da Qıpçaq Məlik konkret bir
obraz kimi çıxış edir. Qıpçaq Məliklə bağlı qohumluq əlaqələrinin
ifadə olunmasına rast gəlinmir.
Sufi Sandal Məlik: II boyda, həm də yalnız Alp Ərənin bə-
dii təyinində işlənmişdir: “Sufi Sandal Məlikə qan qusdıran... Alb
Ərən” (D-62); apelyativlərini belə səciyyələndirmək olar: sufi (su-
fi təriqətinə mənsub olan adam; zahid); sandal (san+ad+al=sandal;
şərəfli ol, igid ol, ad-san al mənasına uyğun gəlir, yaxud ərəb
mənşəli, stul, kürsü; gözəl iyli və çox bərk ağac anlamlı “səndəl”
sözünün fonetik deformasiyaya uğramış variantı kimi götürülə
bilər); məlik (başçı, padşah, hökmdar). Sufi Sandal Məlikin
qohumluq əlaqələri ilə bağlı heç bir fikir yürütmək mümkün deyil.
Şökli Məlik: II, III, IV və IX boylarda müşahidə olunur;
onun qohumluq əlaqələri ilə bağlı heç bir sözə və ya ifadəyə rast
gəlinmir; antroponimik modeldəki apelyativlərin mənası isə belə
göstərilir: Şöklü – sak//şak etnonimi əsasında yaranıb; “məlik”
başçı, hökmdar, padşah anlamlı tituldur.
Yayxan keşiş oğlu: II boyda işlənib; “yayxan” apelyativin-
dəki “yay” silah, “xan” titul kimi götürülür, “keşiş” isə “xristian-
larda yepiskop ilə dyakon arasında ruhani rütbəsi və bu rütbəni
daşıyan ruhani” mənasındadır; onun qohumluq əlaqələri müşahidə
olunmur.
Yuxarıdakı qeydlər də “Kitab”da “kafirlər” dedikdə, həm də
qıpçaq və karluq türkləri nəzərdə tutulur” qənaətini qüvvətləndirir
(sonrakı səhifələrə bax).
1
O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, səh. CLXXXI.
Dostları ilə paylaş: |