Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 95
c) Oğuz xanımlarının qohumluğu
“Kitab”da Oğuz xanımlarının adları çox az verilib. Digər tə- rəfdən, bir sıra qadın adlarının transkripsiyası ilə bağlı fikir müx- təlifliyi var. Məsələn, O.Ş.Gökyayın fikrincə, “Kitab”ın müqəddi- məsində Can Kız, Can Paşa kimi qadın adları işlənib. Yaxud mü- əllifin nəşr etdirdiyi “Dedem Korkudun kitabı”nda (İstanbul, 2000) “Yetər” qadın adının transkripsiyasına rast gəlinmir. Bu cür mübahisəli məqamlara aydınlıq gətirən S.Əlizadə yazır: “Yetər. H.Araslı və M.Ergində “qız”... Qız-can. H.Araslı və M.Ergində “can” sözü gah “qız” sözünün əvvəlində (“can qız”), gah da “Pa- şa” adının əvvəlində (“can Paşa”) verilib; bizim mətndə “qız-can” özündən əvvəlki ifadənin əlavəsidir” 1 . “Kitab”ın poetik-sintaksisi- nə dərindən bələd olan, eyni zamanda onu linqvopoetik baxımdan tam mənimsəyərək fikir yürütmüş S.Əlizadə haqlıdır. Bu mənada O.Ş.Gökyayın transkripsiyasındakı “Can Kız”ı qadın adı kimi qəbul etmirik. “Can Paşa”nı eynilə deyil, “Paşa” formasında düz- gün hesab edirik. “Yetər”in isə Oğuz xanımlarından birinin adı ki- mi götürülməsini məqbul hesab edirik. “Kitab”ın poetik strukturunda cəmi on üç qadın adı işlən- mişdir (poetik adları bu sistemə daxil etmirik, çünki həmin adlar Oğuz xanımlarının adları deyil, obrazlılığı qüvvətləndirən vasitə- lərdir); bunlardan biri haqqında “Kafirlərin qohumluğu” bölməsin- də bəhs etmişik (bax: Çeşmə); yeddisi “müqəddimə”də (Ayna Mələk, Qutlu Mələk, Paşa, Ürüydə, Zəlixa, Zübeydə, Yetər), beşi isə (Burla xatun, Banıçiçək, Boğazca Fatma, Qısırca yengə, Sel- can xatun) boylarda işlənib. “Müqəddimə”də təsvir edilmiş qadınların, eləcə də III boyda işlənmiş Boğazca Fatma və Qısırca yengənin qohumluq əlaqələri ilə bağlı heç bir detala rast gəlinmir. Deməli, “Kitab”da cəmi üç Oğuz xanımının, daha dəqiqi, Burla xatun, Banıçiçək və Selcan
1 S.Əlizadə. Nüsxə fərqləri və şərhlər. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988, səh.228. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 96
xatunun qohumluq əlaqələrindən bəhs etməliyik. Amma bu da var ki, “Kitab”da bir sıra Oğuz qadınlarının adları çəkilməsə də, onlar tam real obrazlar kimi çıxış edir. Daha doğrusu, bu tip qadınlar ana, halal, övrət kimi qohumluq terminləri, ya da ki yoldaşı, xan qızı kimi evfemistik ifadələr kontekstində canlandırılıb: Dirsə xa- nın xatunı, xatunı (Bəkilin xatunı), yoldaşı (Dəli Domrul... yolda- şıyla yaş yaşadı), xan qızı (Dirsə xan arvadına həm də bu cür mü- raciət edib), anası – Qazanın qarıcıq anası ... Bu cür faktlar həm də onu təsdiq edir ki, “Kitab” evfemistik ifadələrlə zəngindir, obrazlı desək, evfemistik ifadələr qalereyasını xatırladır. Burada belə bir sual yaranır: Nə üçün “Kitab”da Oğuz xanımlarından üçünün – Burla xatun, Banıçiçək və Selcan xatunun adı xüsusi olaraq qabar- dılıb? Bu sualı belə cavablandırmaq olar: bu daha çox mövzunun əhatə dairəsi, yaxud da sintaktik mühitlə bağlıdır; bu xanımlar daha yüksək təbəqənin nümayəndələri olduğu üçün “Kitab”da öz adları ilə canlandırılıb; konkret desək, Burla xatun – Oğuz elinin birinci şəxsi xanlar xanı Bayındırın qızı, bəylər bəyi Qazan xanın arvadıdır; Banıçiçək – Baybican kimi bəyin qızı, Beyrək kimi igidin arvadıdır; Selcan xatun – Trabzon təkürünün qızı, Qantura- lının arvadı, Qanlı qocanın gəlinidir. “Kitab”dakı kişi və qadın adlarının nisbəti, üç qadın adının eposun poetik strukturundakı mövqeyi kimi məsələləri geniş şəkil- də şərh edən K.Əliyevin fikirləri də yuxarıda dediklərimizi qüv- vətləndirir: “Dədə Qorqud” eposunda qəhrəman Oğuz igidləri ilə yanaşı, daha qabarıq formada görünən və bəzi mətləblərin ideya daşıyıcısı olan qadın obrazları da vardır. Onlardan üçünün adı açıqca bəllidir: Burla xatun, Banıçiçək, Selcan xatun. Bir neçəsi- nin isə adı deyilməsə belə həmin qadınların da eposun strukturun- dakı yeri və mövqeyi aydınca sezilir. Bu sıraya Dirsə xanın, Dəli Domrulun və Səyrəyin xanımları daxildir...” 1 . Ən maraqlısı isə bu odur ki, K.Əliyev Burla xatun, Banıçiçək, Selcan xatun kimi xa-
1 K.Əliyev. Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”. Bakıl, 2011, səh.71. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 97
nımlarla bağlı işlədilmiş təşbehlərin, əsasən, eyni formalı, eyni semantikalı olduğunu müəyyənləşdirir: “Güz almasına bənzər al yanaqlım!” – bu, Dirsə xanın xanı- mına aiddir; “Güz alması kibi al yanağın tutdı, yırtdı” – bu, Burla xatuna aiddir; “Güz alması kibi al yanağın yırtdınmı, qız?!” – bu, Banıçiçə- yə aiddir; “Qar üzərinə qan tammış kibi qızıl yanaqlım!” – bu, Selcan xatuna aiddir” 1 . Bu təşbehləri və müəllifin şərhlərini belə səciyyələndirmək olar: Burla xatun, Banıçiçək kimi xanımlar türk qadınlarının ümu- miləşdirilmiş obrazları kimi çıxış edir; poetik siqlətli bu təşbehlər Oğuz xanımlarının təkcə gözəlliyini yox, həm də Oğuz cəmiyyə- tində yüksək nüfuz sahibi olduqlarını, hörmət və məhəbbətlə qar- şılandıqlarını göstərir; müəllif “Kitab”ın poetik semantikasına nəinki dərindən bələddir, hətta onun vurğunudur; bu cəhət müəl- lifin Dədə Qorqudsayağı üslubunda da özünü göstərir: “Kitab”ın poetik strukturunda eyni semantikalı, eyni formalı təşbehlərin təkrarlanmasını müşahidə edən müəllif onları ardıcıl olaraq sırala- yır, həm də onlardan sonra belə bir cümlə verir: “bu, Dirsə xanın xatunına aiddir”. Bu cümlə modeli çox cüzi fərqlərlə, daha doğru- su, vasitəli tamamlıqlar daxilindəki sözləri dəyişdirməklə təkrar- lanır ki, bu da birbaşa epifora kimi çıxış edir. Eyni zamanda təş- behlərdən sonra verilmiş bu cümlələr assosiativ olaraq Dədə Qor- qudun dilində işlənmiş cümlələri yada salır. Müqayisə et: Dədə Qorqudun dilində – “Bu Oğuznamə Beyrəgin olsun!”; K.Əliyevin dilində – “bu, Banıçiçəyə aiddir”. Bu isə o deməkdir ki, uyğun sintaktik mühit, uyğun forma ilə reallaşdırılıb. Bütün bunlar onu göstərir ki, Oğuz xanımlarının qohumlu- ğunu iki istiqamətdə araşdırmaq lazımdır: kimliyi qohumluq ter- minləri və evfemistik ifadələr kontekstində bəlli olan Oğuz xanım-
1 K.Əliyev. Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”. Bakıl, 2011, səh.75. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|