Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 98
larının qohumluğu; adları konkret olaraq ifadə olunmuş Oğuz xanımlarının qohumluğu. 1) Kimliyi qohumluq terminləri və evfemistik ifadələr kon- tekstində bəlli olan Oğuz xanımlarının qohumluğu Heç şübhəsiz ki, “Kitab”ın poetik strukturunda daha çox gö- rünən, aparıcı obrazlardan biri kimi çıxış edən Oğuz xanımlarının qohumluq əlaqələrinə münasibət bildirmək lazımdır. Bu mənada aşağıdakılara diqqət yetirək:
babamın göygüsü”, oğlu Buğaca “ay oğul” kimi sözlərlə müraciət edən bir obraz kimi görünür; onun qohumluq əlaqələri ilə bağlı aşağıdakıları söyləmək olar: əri – Dirsə xan oğlu – Buğac Ulaşın xatunu: “Kitab”da Ulaşın xatunu kimi yox, əsasən, Qazanın qarıcıq anası”, “Qazanın anası” kimi təqdim olunur; qo- humluq əlaqələri də daha çox Qazanla bağlı parçalar kontekstində müəyyən olunur: əri – Ulaş oğlu - Qazan oğlu – Qaragünə nəvəsi – Uruz (Qazanın oğlu) nəvəsi – Qazanın qızı nəvəsi –Qarabudaq (Qaragünənin oğlu) gəlini – Burla xatun qudası – Bayındır (Burla xatunun atası) qudasının atası – Qam Ğan (Bayındırın atası) nəvələri ailə qurub – Qarabudaq Qazanın qızı ilə evlənib nəvəsinin arvadı, kiçik gəlini – Uruzun arvadı qardaşı – Aruz qardaşı oğlu – Basat qardaşı oğlu – Qıyan Selcik qardaşı nəvəsi – Dondar (Qıyan Səlcikin oğlu) qardaşı gəlini – Qıyan Səlcikin arvadı “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 99
əmizadələri – Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək əmizadəsinin qudası - Baybörə (Baybicanın qudası) əmizadəsinin əri – Beyrək (Banıçiçəyin əri) əmizadəsinin kürəkəni – Beyrək (Baybicanın kürəkəni)
dənmi ögrəndiŋ sən bu işi, qavat?!” (D-297); qohumluq əlaqələrini aşağıdakı kimi bərpa etmək olar: əri – Alp Aruz oğlu – Qıyan Səlcik oğlu – Basat nəvəsi – Dondar (Qıyan Səlcikin oğlu) gəlini – Qıyan Səlcikin arvadı ərinin əmizadələri – Baybican, Dəli Qarçar, Banıçiçək baldızı – Aruzun bacısı, Ulaşın arvadı, Qazanın və Qaragü- nənin anası baldızı oğlu – Qazan baldızı oğlu – Qaragünə baldızı nəvəsi – Uruz baldızı nəvəsi – Qarabudaq baldızı gəlini – Burla xatun baldızının qudası – Bayındır baldızının qudasının atası – Qam Ğan Duxa qocanın xatunu: V boyda işlənmişdir; daha çox oğlu Dəli Domrulla bağlı mikro və makromətnlərdə müşahidə olunur; qohumluq əlaqələri aşağıdakı kimidir: əri – Duxa qoca oğlu – Dəli Domrul gəlini – Dəli Domrulun arvadı nəvələri – Dəli Domrulun oğulları
görünür; tərkibində həlal, övrət, xatun, yoldaş kimi qohumluq terminləri işlənmiş cümlələr onun Dəli Domrulun həyat yoldaşı olduğunu aydın şəkildə göstərir: “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-169). Burada maraqlı məqamlardan biri
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 100
də budur ki, arvadı anlamlı “yoldaşı” sözü yalnız Dəli Domrulun xatunu ilə bağlı işlənib. Dəli Domrulun xatununun qohumluq əlaqələri ilə bağlı aşağıdakıları söyləmək olar: əri – Dəli Domrul qayınatası – Duxa qoca qayınanası – Duxa qocanın arvadı oğulları – mətndə onlara işarə edilir Burada bir cəhəti də qeyd etmək lazım gəlir: Dəli Domrul arvadı haqqında danışanda “yad”qızı ifadəsini işlədir: “Yad qızı həlalım var, andan mənim iki oğlancığım var...” (D-136). K.Əli- yev bu cümlənin semantikasına söykənərək Dəli Domrulun xanı- mının kimliyini müəyyənləşdirir: “Yad qızı ifadəsi Dəli Domrulun xanımının kafər düşərgəsindən olmasını tam sübut edir” 1 .
Araşdırmalar göstərir ki, Dəli Domrulun xatunu çox sədaqətlidir, hətta o, Dəli Domruldan sonra yaşamaq belə istəmir:
“Səndən soŋra bir yigidi sevib varsam, bilə yatsam. Ala yılan olub, məni soqsun!” (D-167) Bu misalların semantik yükü Dəli Domrulun xatununun ən xarakterik cəhətləri barədə dolğun təəssürat yaradır. Yeri gəlmiş- kən, o, bu müstəvidə “Ərkəg sinəgi üzərimə qondırmıyam”, - de- yən Səyrəyin nişanlısı ilə bir sırada durur. Qanlı qocanın xatunu: Qanturalının dilindən verilmiş “Qadın ana, bəg baba, əsən qaluŋ!” (D-175) cümləsi, yaxud təhki- yəçi dilindəki “Atasınıŋ - anasınıŋ əllərin öpdi” (D-177) tipli cüm- lələr Qanlı qocanın xatununun qohumluq əlaqələrindən bəhs etməyə imkan verir: əri - Qanlı qoca oğlu – Qanturalı gəlini – Selcan xatun qudası – Təkür (Trabzon təkürü, Selcan xatunun atası)
1 K.Əliyev. Eposun poetikası: “Dədə Qorqud” və “Koroğlu”. Bakı, 2011, səh.81. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 101
“Yigidim, bəg yigidim!” kimi sözlərlə müraciət edərək onu çox yüksək dəyərləndirir; bir sıra cümlələrdə onun Bəkilin arvadı ol- ması açıq-aydın şəkildə ifadə edilir, bəzən isə bu qohumluq dərə- cəsi birbaşa onun öz dili ilə canlandırılır: “...Kişi, qoynında yatan həlalına sirrin deməzmi olur?” (D-242) əri – Bəkil oğlu – Əmran oğlu – mətndə ona işarə edilir (Bəkillə bağlı belə bir cümləyə rast gəlinir; “Oğlancuqları qarşu gəldi, oxşamadı) gəlini – mətndə ona işarə olunur (bax: Əmranın qohumluğu). Uşun qocanın xatunu: bir sıra cümlələr onun qohumluğu barədə müəyyən təəssürat yaradır (Ana, mən də varayınmı, nə deirsən? ...Ağzıŋ içün öləyim, oğul!): əri - Uşun qoca oğlu – Səyrək oğlu – Əyrək gəlini – Səyrəyin arvadı gəlini – Əyrəyin arvadı Səyrəyin nişanlısı: qeyd etdiyimiz kimi, ən sədaqətli, ən na- muslu türk qadınlarının ümumiləşdirilmiş obrazı kimi çıxış edir (bax: Əyrəyin qohumluğu); bir sıra cümlələrin ümumi semantik tutumu onun qohumluq əlaqələrinə işıq salır: “Yauqlısı vardı, tez dügün-diring etdilər” (Səyrəklə bağlı deyilmiş cümlədir); “Atam- dan yegrək qayın ata! Anamdan yegrək qayın ana!...” (D-262): əri – Səyrək qayınatası – Uşun qoca qayınanası – Səyrəyin anası qaynı – Əyrək qaynı arvadı (qayınxatını) - Əyrəyin arvadı ərinin əmiləri – mətnə görə müəyyən olunur (bax: Əyrəyin qohumluğu) K.Əliyev Səyrəyin xanımının Oğuz elindən olmadığını, kafər (kafir – Ə.T.) düşərgəsindən gətirildiyini göstərir: “...Səyrəyin xa-
Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|