“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
108
Burla xatun: II, III və IV boylarda müşahidə olunur; bütöv
antroponimik modeli belədir: “Boyı uzun Burla xatun”. Bu model-
dəki “boyı uzun” ləqəbi gözəllik simvolludur, “burla” apelyativi
“ətir saça”, “gözəl gözünə” mənalarına uyğun gəlir, “xatun” isə
“qadın”, “xanım” mənasındadır; qohumluq əlaqələri aşağıdakıları
əhatə edir:
babası – Qam Ğan
nənəsi – haqqında heç bir məlumat yoxdur
atası – Bayındır xan
anası – mətn kontekstində bərpa oluna bilər
əri – Qazan
oğlu – Uruz
qızı – Qarabudağın arvadı, mətn kontekstində müəyyən
olunur
qayınatası – Ulaş
qayınanası – Qazanın qarıcıq anası
qaynı və qudası – Qaragünə
qaynı oğlu və kürəkəni – Qarabudaq
gəlini – Uruzun arvadı (bax: Qazanın qohumluğu)
ərinin dayısı – Aruz
ərinin dayısı oğlu – Basat
ərinin dayısı oğlu – Qıyan Səlcik
ərinin dayısı nəvəsi – Dondar (Qıyan Səlcikin oğlu)
ərinin dayısı gəlini – Qıyan Səlcikin arvadı
ərinin dayısının əmizadələri – Baybican, Dəli Qarçar,
Banıçiçək...
Qısırca yengə: yalnız III boyda işlənmişdir; antroponimik
modeldəki “qısırca” doğmayan, “yengə” isə gəlin köçürülən za-
man onun yanınca gedən və ona rəhbərlik edən qadın mənasında-
dır; qorqudşünaslıqda bəzən ləqəb kimi verilir, əslində, ayamadan
başqa bir şey deyil; qohumluq əlaqələri barədə heç bir fikir söy-
ləmək olmur.
Qutlu Mələk: “müqəddimə”də işlənən qadın adlarındandır;
“qutlu” apelyativi xeyirli, mübarək, uğurlu mənasındadır, ərəb
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
109
mənşəli “mələk” apelyativi isə “fövqəltəbii bir məxluq”, “gözəl”,
“həlim” anlamlıdır; onun qohumluq əlaqələri bəlli deyil.
Paşa: “müqəddimə”də bir dəfə işlənmiş bu adın mənası belə
izah olunur: farsların “padşah” sözü əsasında yaranıb; “baş ağa”
modelinin transformasiyasından başqa bir şey deyil; ağa, cənab
mənasındadır; “Kitab”da qadın adı kimi işlənsə də, müasir Azər-
baycan antroponimikasında kişi adı kimi səciyyəvidir; Paşanın
qohumluq əlaqələrinin ifadə olunmasına rast gəlinmir.
Selcan xatun: IV boyun əsas qəhrəmanlarından biridir; həm
də gözəllik simvollu “Sarı tonlu” ləqəbi ilə tanınır; “gözəllik
sərvəri”, “incə tonlu” kimi epitetlər birbaşa onun gözəlliyini ifadə
edir; antroponimik modeldəki “xatun” sözü qadın, xanım məna-
sındadır; “Selcan” adı isə bir neçə müstəvidə izah olunur: can
dincliyi, qəlb sakitliyi mənasında; işıqlı sima, parlaq vücud mə-
nasında...; qohumluq əlaqələri aşağıdakı kimidir:
atası – Təkür
əri – Qanturalı
qayınatası - Qanlı qoca
qayınanası – mətndə ona birbaşa işarə olunur
Ürüydə: “müqəddimə”də işlənib; “yüksəkdə olan” məna-
sında izah olunur; qohumluq əlaqələri müşahidə olunmur.
Zəlixa: “müqəddimə”də işlənən qadın adlarındandır; mənşə-
yi və mənası ilə bağlı müxtəlif fikirlər var: yəhudi mənşəli olub,
sürüşkən, sürüşən mənasındadır; ərəb mənşəli olub, su pəriciyi,
çox gözəl, məsum, lətafətli mənasındadır; onun qohumluq əla-
qələri bəlli deyil.
Zübeydə: “müqəddimə”də işlənib; qədim yəhudilərdəki “ba-
ğışlanmış” anlamlı “Zebida” və “allahın töhfəsi” anlamlı “Zabdi-
yel” adları ilə bağlı olduğu göstərilir; müasir Azərbaycan antrto-
ponimikasında “Zibeydə” şəklindədir; “Kitab”da onun qohumluq
əlaqələri ilə bağlı heç bir informasiya yoxdur.
Yetər: yalnız “müqəddimə”də müşahidə olunur; “Qız yetər”
cümləsinin struktur-semantik yükünü daşlaşmış şəkildə yaşadan
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
110
qadın adlarındandır; onun qohumluq əlaqələrinin ifadə olunmasına
rast gəlinmir.
Oğuz kişilərinin qohumluğu, kafirlərin qohumluğu, Oğuz
xanımlarının qohumluğu kimi məsələləri araşdırarkən qeyri-real
və ya poetik antroponimlərə münasibət bildirmədik. Prinsipcə
buna ehtiyac da yoxdur. Amma “Kitab”dakı antroponimlərin ümu-
mi mənzərəsi daha aydın görünsün, – deyə poetik antroponimlər-
dən də bəhs etməyi məqsədəuyğun hesab edirik:
Ayişə: “müqəddimə”də (ol Ayişə, Fatimə soyıdır...) və II
boyda müşahidə olunur (Ayişə ilə Fatimənin nigahı su!); apel-
yativi ərəb mənşəli olub, diri, canlı, ölməz mənasındadır. “Ayişə”
“Kitab”da poetik mənanı qüvvətləndirən bir ad kimi iki dəfə iş-
lənmişdir: “müqəddimə” də evin dayağı olan qadın məhz Ayişəyə
bənzədilir; II boyda isə su kultunu reallaşdıran, daha doğrusu,
onun böyüklüyünü ifadə edən vasitələrdən biri kimi çıxış edir.
Müasir antroponimikamızda az təsadüf olunan qadın adların-
dandır.
Boz atlu Xızır: yalnız I boyda işlənib; mifik, qeyri-real
antroponimdir; antroponimik modeldəki “boz atlu” vahidi at kultu
ilə bağlıdır; “Xızır” isə daha çox “xeyirxah” mənasında izah olu-
nur. Müasir etnoqrafiyamızda “xızır günü”, toponimikamızda isə
Xızır//Xıdır şəklində mühafizə olunur.
Dəpəgöz: yalnız VIII boyda işlənib, mifik, qeyri-real antro-
ponimlərdən biridir; “dəpəsində bir gözi” birləşməsinin inkişafı
əsasında yarandığı göstərilir.
Əbubəkr: “müqdəddimə”də cəmi bir dəfə işlənib: “Məhəm-
mədiŋ sağ yanında namaz qılan Əbubəkr siddiq görkli!”; ərəb
mənşəli “Əbubəkr” adı “Bəkirin atası” modelinə uyğun gəlir; bəkr
(bakir) apelyativi saf, təmiz, ləkəsiz mənasındadır.
Əli: “müqəddimə”də işlənib (Qılıc çaldı, din açdı şahi-
mərdan Əli görkli); “şahi-mərdan” imam Əlinin epitetlərindən
biridir; Müasir antroponimikamız baxımından da səciyyəvi olan
“Əli” adı ali, ulu, yüksək və nəcib kimi mənaları ifadə edir.
Dostları ilə paylaş: |