Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 114
– “Kitab”da Oğuz cəmiyyətinin idarəçilik sistemi obrazlı şə- kildə canlandırılıb. Qazanın dilindən verilmiş sintaktik bütövdəki bəzi misralara nəzər salaq:
“Bəri gəlgil, qulunum oğul! Sağım ələ baqduğımda Qartaşım Qaragünəyi gördim, - Baş kəsübdir, qan dökipdir, Çöndi alubdır, ad qazanubdır. Solım ələ baqduğımda Tayım Uruzu gördim, - Baş kəsübdir, qan dökipdir...” (D-124, 125) Bu misraların qarşılaşdırılması onu göstərir ki, sağ tərəfdə oturanlar qan qohumları (ata xətti ilə qohumluq), sol tərəfdə otu- ranlar isə süd qohumlarıdır (ana xətti ilə qohumluq). Deməli, Qazan xanın Qaragünə, Qarabudaq kimi ata qohum- ları onun sağ tərədində, Aruz, Qıyan Səlcik kimi ana qohumları isə sol tərəfində əyləşiblər. Burada “Kitab”ın poetik strukturunda- kı sağ və sol məsələsini sistemli şəkildə, həm də tarixi-linqvistik müstəvidə araşdırmış A.Hacıyevin fikirlərini təqdim etməklə kifa- yətlənirik: “...sağ bəglər birləşməsində “ağıllı, düşüncəli bəylər” anlamının ifadə olunduğunu söyləmək daha məntiqi səslənir... “sol” arxaizmi türk dilinin erkən formalaşma dövründə geniş əks olunmuş y - s əvəzlənməsi yolu ilə məhz həmin “yol” arxaizmin- dən törəmiş və eynilə “əmrə müntəzir, hazır, əməl edən,, yerinə yetirən” anlamlarını bildirmişdir... “Dədə Qorqud kitabı”nda ... sağda oturanlar öz ağlı, düşüncəsi ilə xaqana məsləhət verən, solda oturanlar isə onun əmrini yerinə yetirənlər, yəni “buyruq bəyləri” kimi səciyyələndirilmişdir” 1 . Bu izahlar Bayındır xanın nəvəsi Uruza, eyni zamanda vəziri Qazlıq qocanın oğlu Yegnəyə olan münasibətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir: “... Bayındır xanıŋ ... sağ yanında Qazan oğlı Uruz oturmış idi. Sol yanında
1 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.144-145. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 115
Qazlıq qoca oğlı Yeynək turmışdı” (D-67). Bu parçanın semantik yükü Uruzu ağıllı və düşüncəli, Yeynəyi isə əmri yerinə yetirən, əmrə hazır olan bir obraz kimi səciyyələndirməyə imkan verir. Burada onu da qeyd edək ki, III boyun əvvəlində təhkiyəçinin dilindən verilmiş yuxarıdakı parça”Kitab”ın sonrakı boylarında inkişaf etdirilib, hətta bu, bütöv bir boyun ümumi semantik yükü ilə üzvi şəkildə bağlanır. Konkret desək, Yeynəyin III boydakı statusu VII boyda (“Qazlıq qoca oğlu Yeynək boyu”nda), yaxud Uruzun III boydakı statusu XI boyda (“Salur Qazanın dustaq olduğu və oğlu Uruzun onu xilas etdiyi boy”da) tam şəkildə reallaşır. Yeri gəlmişkən, bu cür detallar “Kitab”dakı boylararası əlaqə baxımından da əhəmiyyətlidir; – sağ və sol tərəf məsələsi Oğuzların döyüş səhnələrinin təs- virində də özünü göstərir. Amma burada sağ cinahda süd qohum- ları (ana xətti ilə qohumlar), sol cinahda isə qan qohumlarının (ata xətti ilə qohumluq) vuruşması təsvir olunur: “Taş Oğuz bəglərilə Dəli Tondaz sağdan dəpdi. Cılasun yigitlərlə Qaragünə oğlı Budaq soldan dəpdi. İç Oğuz bəglərilə Qazan dopa dəpdi...” (D-64). Qeyd etdiyimiz kimi, Daş Oğuz bəyləri Qazanın dayısı tərəf- dir, Dəli Dondaz da dayısı nəvəsidir. Dəli Budaq (Qarabudaq) isə qardaşı oğlu və kürəkənidir. “Kitab”dakı bu cür hadisələrə qədim türk mənbələri kontekstində münasibət bildirən Anar yazır: “...bu iki qismlə bərabər sağ və sol bəyləri bölünmək sistemi də vardır. Kökləri hələ Atillaya gedib çıxan bu sağ-sol məsələlərinin Oğuz təfəkküründə böyük əhəmiyyəti olub... “Kitabi-Dədə Qorqud”da da bu sağ və sol məsələsinə riayət olunur. Döyüşdə hansı igidin sağdan, hansının soldan təpdiyi göstərilir...” 1 . Bu qeydlərə təkcə onu əlavə edirik ki, istənilən döyüşdə sağ və sol tərəfdən hücum etmə şərtidir və bu nisbət situasiyadan asılı olaraq tez-tez dəyişə bilər; – qohumların birlikdə yürüşü diqqətçəkən detallardan biri kimi görünür: “Beyrək, Yegnək, Qazan bəg, Qarabudaq, Dəli
1 Anar. Dədə Qorqud dünyası. Sizsis. Bakı, 1992, səh.45. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 116
Tondaz, Qazan oğlu Uruz bəg – bunlar hasara yüriş etdilər” (D- 120). Burada adları çəkilən qəhrəmanların əksəriyyəti Qazanın qohumlarıdır. Dəqiq desək, Uruz – oğludur, Qarabudaq – qardaşı oğlu və kürəkənidir, Dəli Ton-daz – dayısı nəvəsidir, Beyrək – şərti olaraq dayısı kimi götürdüyümüz Baybican məlikin kürəkənidir. Bu sistemdən yalnız “Yegnək” kənarda qalır ki, o da Qazanın qayına- tası Bayındır xanın vəziri Qazlıq qocanın oğludur; – yaxın qohumların münasibətlərində etik qaydaları gözləmə, həm də bir-birlərinə dərin hörmət və məhəbbət bəsləmə müşahidə olunur (bu sistemdə Qazanla Aruzun, Beyrəklə Aruzun ... mü- nasibətləri istisnadır). Bu aşağıdakı detallarda daha aydın görünür: – baba (Bayındır) nəvəsini sağ yanında - ən hörmətli, ən mötəbər yerdə oturdur: “Bayındır xanıŋ ... sağ yanında Qazan oğlı Uruz oturmuş idi” (D-67); – nəvə (Uruz) babanın (Bayındırın) yanında böyüdüyü üçün atasını tanımır, daha doğrusu, babasını atası hesab edir: “Uruz qaqdı, aydır: “Mərə qavat, mənim babam Bayındır xan degilmi- dir?” Ayıtdı: “Yox, ol, ananıŋ babasıdır, səniŋ dədəŋdir” (D-282); – ata oğluna “evimin dayağı”, gözümün işığı” kimi sözlər deyərək oxşayır, onu bütün Oğuz elinin sevimlisi kimi dəyərlən- dirir:
“Oğul! Dünlügü altun ban evimiŋ qəbzəsi oğul!... Görər gözüm aydını oğul! Tutar belüm qüvvəti oğul! Qalın Oğuz imrəncisi, canım oğul!” (D-119); – oğul atasının namusu , qeyrəti üçün başını qurban verməyə hazırdır: “Oğul da qılıc quşanur baba ğeyrətiçün, Mənim də başım qurban olsun sənüŋçüŋ – dedi” (D-131); – ana yaralı oğlunu sağaltmaq üçün döşündən (əmcəyindən) südlə qanı qarışıq çıxarır: “...Sıqdı südlə qan qarışıq gəldi” (D-29); Oğlunun darda olduğunu düşünən ananın qurumuş sinəsində südü oynayır: “Qurumışca köksimdə südim oynar” (D-137); Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|