Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- düzəltmə quruluşlu qohumluq terminləri.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 126
Azərbaycan ədəbi dilində - qardaş, əmi, dayı... Qeyd edək ki, “Ki- tab”da müvazi işlənmiş qarındaş//qartaş//qardaş”, “tayı//dayı” söz- lərindən yalnız sonuncular (qardaş, dayı) müasir ədəbi dilimizdə sabitləşib. “Kitab”da daha çox söz birləşməsi formasında işlənən bəzi qohumluq terminləri müasir Azərbaycan ədəbi dilində mürəkkəb söz formasındadır: “Kitab”da – qayın ata//qayınata, qayın ana//qa- yınana; müasir Azərbaycan ədəbi dilində - qayınata, qayınana. “Kitab”da intensivliyi ilə fərqlənən “baba” sözü müasir Azərbaycan ədəbi dilində semantik dəyişmə ilə sabitləşmişdir: “Kitab”da – baba (ata); müasir Azərbaycan ədəbi dilində - baba (atanın atası, ananın atası). Amma bu da var ki, “Kitab”dakı ata anlamlı “baba” sözü Azərbaycan dilinin qərb şivələrində ilkin forma və semantikasına uyğun işlənir. Müasir Azərbaycan ədəbi dilində sabitləşməyən bir sıra qo- humluq terminləri “Kitab” və müasir Azərbaycan dili şivələri üçün səciyyəvidir. “Kitab”da: ağa (böyük qardaş) – “Ağam Beyrə- gin yaylasıydı...” (D-103), yengə (böyük qardaşın arvadı) – “Ağca yüzli yengəmi tul eləmişsən...” (D-232), güyəgü//göygü (kürəkən) – “Beyrək bizdən qız almışdır, güyəgümizdir” (D-295), “...Bayın- dır xanıŋ göygüsi..,” (D-35); müasir Azərbaycan dili şivələrində: “ağa” (böyük qardaş) – Ağsu və Dmanisi (Başkeçid) şivələrində; “yengə” (qardaşın, əminin və ya dayının arvadı) – Şəki şivəsi və qərb şivələrində; göy (kürəkən) – qərb şivələrində ... “Dədə Qorqud” antroponimik modelində “Dədə” ləqəbi ən müdrik, ən aqil qoca mənasındadır. “Yox, ol, ananıŋ babasıdır, sə- niŋ dədəŋdir” (D-282) cümləsindəki “dədə” qohumluq termini isə “baba” mənasındadır. Maraqlıdır ki, müasir Azərbaycan dili şivə- lərinin əksəriyyətində “dədə” sözü “baba” yox, “ata” mənasında işlənməkdədir...; “Kitab”dakı əmdi (süd qardaşı), qız qarındaş (bacı), qız kişi (qız) kimi qohumluq terminləri müasir Azərbaycan dilində sabit- ləşməyib. Ancaq bu da həqiqətdir ki, həmin qohumluq terminlə- rinin yaranmasında iştirak edən sözlər müasir Azərbaycan dili
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 127
üçün də saəciyyəvidir: “Kitab”da – “əmdi”, müasir Azərbaycan dilində – əmmək, əmcək, əmzik...; yaxud “Kitab”da – “qız qarın- daş”; müasir Azərbaycan dilində - qız, qardaş... “Kitab”ın poetik strukturundakı antroponimik modellərdə, “ata”, “dədə” və “yengə” qohumluq terminləri müşahidə olunur: Qorqud ata, Dədə Qorqud, Qısırca yengə (modellərdəki ata, dədə və yengə sözləri məcazi mənadadır. Bu baxımdam onların qohum- luq terminləri başlığı altında verilməsi şərtidir). Burada xüsusi olaraq qeyd edək ki, “Kitab”dakı qohumluq terminlərinin əksəriy- yəti müasir Azərbaycan dilində həm də şəxs adı kimi çıxış edir: ata – Ata, Ataxan, Atakişi, Atabəy...; baba – Baba, Babaxan, Ba- bakişi...; dədə – Dədə, Dədəbəy, Dədəxan, Dədələr...; qardaş – Qardaş, Qardaşxan, Qardaşağa...; ana – Anabacı, Anagül, Anaxa- nım...; qız – Qızlar, Qıznaz, Qızxanım...; gəlin – Gəlingül... Bu qarşılaşdırmalar “Kitab”ın müasir dilimiz üçün nə qədər doğma və yaxın olduğunu bir daha əyaniləşdirdi, eyni zamanda bir daha göstərdi ki, “Kitab”ın möcüzəli dünyasından ayrılmaq mümkün deyil.
“Kitab”dakı qohumluq terminlərini (qohumluq bildirən isimləri) quruluşuna görə sadə, düzəltmə və mürəkkəb olmaqla üç yerə bölmək olar: sadə quruluşlu qohumluq terminləri. Bu qrupa daxil olan qohumluq terminləri “Kitab”ın dilində üstün mövqedə görünür: ata, ana, baba, dədə, qartaş, oğul, qız, dayı və s. Türkoloji araşdırmalarda ana, ata, qardaş kimi sözlər həm də düzəltmə sözlər başlığı altında izah olunur. Burada Ə.Rəcəblinin bir fikrini xatırlatmaq yerinə düşür: “...belə bir yanlış fikir söyləni- lir ki, ata, ana, bacı, qardaş, oğul tipli sözlər əslidir, sadədir. Əslin- də, bu və bu tipli sözlərin hamısı törəmədir. Qardaş sözünün karın “qarın”, – da ismin yerlik hal şəkilçisi və eş “dost” morfemlərin- dən əmələ gəlməsi haqqında artıq Ə.Dəmirçizadə fikir (“50 söz”) “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 128
söyləmişdir... Ata və ana sözlərinin kökü at “ad” və an “anlaq” (anlaq sözünün özü də törəmədir: an və laq morfemlərindən iba- rətdir) morfemləridir. –a morfemi isimlərə vermək, etmək feilləri- nin ifadə etdiyi məfhumu əlavə edir, adlardan feil, feli sifət yara- dır. Bu tip feil və xüsusən feli sifətlər substantivləşməyə meyllidir (meyillidir – Ə.T.): “ad” → ata “adlandır, ad ver, ad verən, adlan- dıran” → ata “ata”; an”öyüd, tərbiyə” → ana “tərbiyə verən” → ana...” 1
lər “Kitab”ın dili kontekstində götürüldükdə düzəltmə yox, məhz sadədir. Belə ki, “Kitab”dakı ata və ana sözlərində -a şəkilçi mor- femi tam daşlaşmış vəziyyətdədir. Yəni bu sözləri “an+a”, “at+a” morfemlərinə parçalamaq olmur. Qardaş sözünə isə başqa prizma- dan yanaşmaq lazımdır: “Kitab”dakı “qartaş//qardaş (Qartaşım Qaragünəyi gördim...Dilüŋ içün öləyim, qardaş!) sözü kök və şəkilçi morfemlərinə parçalana bilmədiyi üçün sadədir. Əksinə, “Kitab”dakı “qarındaş” (...kiçi qız qarındaşı binardan su almağa gəlür...) sözü kök və şəkilçi morfemlərinə parçalana bildiyi üçün düzəltmədir: qarın+daş. “Kitab”da ana rəhmi, uşaqlıq anlamlı “qarın” sözünün üstün mövqedə görünməsi də dediklərimizi arqu- mentləşdirir: “qarın” – “Toquz ay tar qarnımda götürdigim oğul!” (D-52). Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, “qardaş” sözünün etimologiyası ilə bağlı ilk fikir (qarın+da ismin yerlik hal şəkilçisi + dost, yoldaş, ortaq anlamlı “eş” sözü) Ə.Dəmirçizadəyə yox, K.Q.Zalemana məxsusdur. düzəltmə quruluşlu qohumluq terminləri. Bu tip qohum- luq terminləri cəmi bir neçə sözü əhatə edir: gəlin, qarındaş, yol- daş... Şübhəsiz ki, bu sistemə əgü//gü şəkilçili güyəgü//göygü kimi sözləri də daxil etmək olar. Amma, qeyd etdiyimiz kimi, bu cür sözlərdə kök və şəkilçi morfemləri sintez şəklindədir. Digər tərəf- dən, belə sözlərin etimologiyası ilə bağlı hələ də türkologiyada konkret bir fikir yoxdur.
1 Ə.Rəcəbli. Göytürk dilinin leksikası. Bakı, 2004, səh.128-129. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|