Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi


“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası



Yüklə 3,53 Mb.
səhifə44/174
tarix25.06.2018
ölçüsü3,53 Mb.
#51679
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   174

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

135

 

şir. Məsələn, andlarda: ana – “Ana həqqi - təŋri həqqi” degilmə-



səydi...” (D-190); alqışlarda: ana – “Ağ birçəklü anaŋ yeri behişt 

olsun!” (D-66); baba – “Ağ saqallu babaŋ yeri uçmaq olsun!” (D-

66),  oğul  -“Oğul, uğuruŋ açıq olsun!” (D-177); ağılarda: qardaş – 

“Vay bəgim qardaş” (D-91); oxşamalarda: ana – “...ağ südin  əm-

digim, qadınım ana!” (D-28), oğul – “Görər gözüm aydını  oğul! 

Tutar belüm qüvvəti oğul!” (D-119)...; 

– beşincisi, bu tip atalar sözlərinin bir qismi “Kitab”da dəyi-

şikliyə uğramış vəziyyətdədir: “Ata tururkən oğıl əlinmi öpərlər?” 

(D-74). Burada belə bir bərpa təbii qarşılana bilər: “Ata tururkən 

oğıl əlin öpməzlər”; 

– altıncısı, tərkibində qohumluq terminləri müşahidə olunan 

atalar sözləri və zərbi-məsəllərdə ana müqəddəsliyi, ata böyüklüyü, 

igidlik və mərdlik, özündən böyüyə hörmət və məhəbbət kimi mə-

nalar ifadə olunur ki, bu da təkcə qədim türkün xarakteri, psixolo-

giyası yox, həm də “Kitab”dakı obrazların bir sıra səciyyəvi cəhət-

ləri barədə dolğun təəssürat yaradır. Bu məqamda “Kitab”dakı bəzi 

obrazları deyimlər kontekstində  səciyyələndirmək lazım gəlir: 

“Qədəmi qutsız gəlin deyincə, udsız gəlin desinlər” deyimi heç bir 

obrazı yox, məhz Səyrəkdən sonra “sinəsində erkək bir milçəyi 

belə görmək istəməyən” Səyrəyin xatununu xarakterizə edir. Ya-

xud “Baba oğul qazanur ad içün, Oğul da qılıc quşanur baba 

ğeyrətiçün” kəlamı Uruzun ən xarakterik cəhətlərini ümumiləşmiş 

şəkildə ifadə edir. 

  “Kitab”ın poetik strukturunda türk bədii təfəkkürünün  ən 

nadir inciləri kimi çıxış edən atalar sözləri və zərbi-məsəllərin hər 

biri bu gün də təzə-tərdir,  bu gün də poetik siqlətini qoruyur. 

 

 

 



 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

136

 

d) qohumluq terminləri bədii təsvir və  



ifadə vasitələrində 

 

“Kitab”dakı bədii təsvir və ifadə vasitələrinin qohumluq ter-



minləri prizmasından araşdırılmasına, demək olar ki, rast gəlinmir. 

Fikrimizcə, araşdırmanın həm də bu istiqamətdə aparılması qo-

humluq terminlərinin  bədii təsvir və ifadə vasitələrindəki yerini, 

iştiraketmə səbəblərini müəyyənləşdirə bilər. Bu da “Kitab”ın poe-

tik dili, eyni zamanda boylardakı bir sıra obrazlar barədə daha dol-

ğun təəssürat yarada bilər: bəlli olar ki, ata, bacı, gəlin kimi obraz-

lar həm də silsilə epitetlər kontekstində canlandırılıb: “ağ saqallu 

baba”, “qara gözlü qız qartaşum”, “ala gözlü gəlin” (bu epitetlərdə 

baba sözü “ata”, qız qartaş isə “bacı” mənasındadır); aydın olar ki, 

oğula olan dərin sevgi həm də metaforalar vasitəsilə çatdırılıb: 

“Bərü gəlgil, qulınım oğul!” (Qazanın dilində); “Quluncığım aldır-

mışam kişnəyəyinmi?... “Oğul” deyü bozlıyayınmı?...” (Burla xa-

tunun dilində); təsdiqlənə bilər ki, “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi 

yoldaşıyla yaş yaşadı” cümləsində “y”-nın alliterasiyası (y-y-y-y-

y-y) məhz “y” samiti ilə başlanan “yoldaşı” (arvadı) sözünün asso-

siativliyi ilə reallaşıb... Bu cür arqumentlər qohumluq terminlərinin 

bədii təsvir və ifadə vasitələri daxilində  də öyrənilməsini diktə 

edir. Beləliklə, aşağıdakılara diqqət yetirək:  



A s s o n a n s“a”-nın assonansı “Ata  adın yüridəndə döv-

lətlü oğul” (D-4) (a - a; ata, ad); 

 

o”-nun assonansı. “Oğul, oğul, ay oğul! Ortacım oğul!” (D-



137). Burada assonansla anafora sintez şəklindədir: o – o – o – o – 

o; oğul, oğul, oğul, ortac, oğul; “Oğul, Qalın Oğuz bəglərini oda-

mıza oxuyalım...” (D-81) (o – o – o – o; oğul, Oğuz, oda, oxu 

(maq); 


“o” və “a”-nın assonansı. “Oğlanıŋ anası  oğlanıŋ üstinə 

çapub çıqa gəldi” (D-27) (o – a – a; oğlan, ana, oğlan). 

Nümunələrdə qohumluq bildirən ata, ana və oğul sözlərinin 

iştirakı aydın şəkildə görünür. Bu isə o deməkdir ki, həmin mətn-

lərin ahəngdar səslənməsində saitlə başlanan qohumluq terminləri 



 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

137

 

həlledici rola malikdir. Digər tərəfdən, yuxarıdakı assonanslarla 



poetik məna qüvvətləndirilib: “o”-nun assonansı ilə “oğul”, “o” və 

“a”-nın assonansı ilə “oğlan” sözünün mənası qüvvətləndirilib. 



A l l i t e r a s i y a . “q”-nın alliterasiyası. “Qara gözlü qız 

qartaşumı ağlatmağıl” (D-143) (q - q – q; qara, qız, qartaş); “Qə-

riblığa qardaşıŋ istəyü sənmi gəldiŋ qardaş?” (D-270) (q – q – q; 

qərib, qardaş, qardaş)...; 



“g”-nın alliterasiyası. “Güvəncimlə  gətürdigiŋ  gəlüncügiŋ  

(D-223) (g – g – g; güvənc, gətürmək, gəlincük); 



“y”-nın alliterasiyası. “...yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-169) (y – 

y -  y; yoldaş, yaş, yaşamaq)...; 



“b”-nın alliterasiyası. “A bəg baba! Dəvəcə böyümişsən, 

köşəkcə əqliŋ yoq!” (D-125) (b – b –b – b; bəg, baba, böyümək)... 

Göründüyü kimi, q, g, y və b samitləri ilə başlanan sözlərin 

iştirakı ilə yaradılmış alliterasiyada qız, qardaş, qız qartaş (bacı), 

gəlin, yoldaş (həyat yoldaşı) və baba qohumluq  terminlərinin rolu 

qabarıqlığı ilə seçilir. Burada bir məqamı da qeyd edək ki, yuxarı-

dakı mətnlərdə obrazlılıq, poetik mənanın dərinliyi alliterasiya, as-

sonans, epitet kimi poetik kateqoriyaların sintez şəklində təzahürü 

ilə bağlıdır. Bu məqamda “Kitab”dakı bir cümlədən yan keçmək 

olmur: “Oğlı olanı ağ otağa, qızı olanı qızıl otağa qondurıŋ” (D – 

10). Burada “o”-nun assonansı (o –o – o – o – o ; oğul, ol(maq), 

otaq, ol(maq), otaq), qalın saitlərin hamısının iştirakı (a, ı, o, u), 

“q”-nın alliterasiyası (q – q – q; qız, qızıl, qondurmaq), alliterativ 

qafiyələnmə (oğ – ağ –ağ –ağ...), qohumluq bildirən oğul və  qız 

sözlərinin assosiativliyi ilə  işlənmiş türk mənşəli sözlər cərgəsi, 

ellipsis, paralelizm və s. sintez şəklindədir. Heç şübhəsiz ki, bu, 

birbaşa mətndəki poetik mənanın qabardılması, dərinləşdirilməsi 

ilə bağlıdır. Bu, həmin cümlələrdəki simvollar kontekstində daha 

aydın görünür. Konkret desək, ağ otaq və qızıl (qırmızı) otaq ifa-

dələri ilə dünyaya yenicə göz açmış körpələrə    işarə olunur: ağ 

otaq = oğul: “Dünyaya türk oğlu gəlib”, qızıl otaq = qız: “Dün-

yaya türk qızı  gəlib”. Burada S.Rzasoyun bir fikrini xatırlatmaq 

lazım gəlir: “...həyat qütbü iki rəngin – ağ və qırmızı rənglərin va-



Yüklə 3,53 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   174




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə