“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
135
şir. Məsələn, andlarda: ana – “Ana həqqi - təŋri həqqi” degilmə-
səydi...” (D-190); alqışlarda: ana – “Ağ birçəklü anaŋ yeri behişt
olsun!” (D-66); baba – “Ağ saqallu babaŋ yeri uçmaq olsun!” (D-
66), oğul -“Oğul, uğuruŋ açıq olsun!” (D-177); ağılarda: qardaş –
“Vay bəgim qardaş” (D-91); oxşamalarda: ana – “...ağ südin əm-
digim, qadınım ana!” (D-28), oğul – “Görər gözüm aydını oğul!
Tutar belüm qüvvəti oğul!” (D-119)...;
– beşincisi, bu tip atalar sözlərinin bir qismi “Kitab”da dəyi-
şikliyə uğramış vəziyyətdədir: “Ata tururkən oğıl əlinmi öpərlər?”
(D-74). Burada belə bir bərpa təbii qarşılana bilər: “Ata tururkən
oğıl əlin öpməzlər”;
– altıncısı, tərkibində qohumluq terminləri müşahidə olunan
atalar sözləri və zərbi-məsəllərdə ana müqəddəsliyi, ata böyüklüyü,
igidlik və mərdlik, özündən böyüyə hörmət və məhəbbət kimi mə-
nalar ifadə olunur ki, bu da təkcə qədim türkün xarakteri, psixolo-
giyası yox, həm də “Kitab”dakı obrazların bir sıra səciyyəvi cəhət-
ləri barədə dolğun təəssürat yaradır. Bu məqamda “Kitab”dakı bəzi
obrazları deyimlər kontekstində səciyyələndirmək lazım gəlir:
“Qədəmi qutsız gəlin deyincə, udsız gəlin desinlər” deyimi heç bir
obrazı yox, məhz Səyrəkdən sonra “sinəsində erkək bir milçəyi
belə görmək istəməyən” Səyrəyin xatununu xarakterizə edir. Ya-
xud “Baba oğul qazanur ad içün, Oğul da qılıc quşanur baba
ğeyrətiçün” kəlamı Uruzun ən xarakterik cəhətlərini ümumiləşmiş
şəkildə ifadə edir.
“Kitab”ın poetik strukturunda türk bədii təfəkkürünün ən
nadir inciləri kimi çıxış edən atalar sözləri və zərbi-məsəllərin hər
biri bu gün də təzə-tərdir, bu gün də poetik siqlətini qoruyur.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
136
d) qohumluq terminləri bədii təsvir və
ifadə vasitələrində
“Kitab”dakı bədii təsvir və ifadə vasitələrinin qohumluq ter-
minləri prizmasından araşdırılmasına, demək olar ki, rast gəlinmir.
Fikrimizcə, araşdırmanın həm də bu istiqamətdə aparılması qo-
humluq terminlərinin bədii təsvir və ifadə vasitələrindəki yerini,
iştiraketmə səbəblərini müəyyənləşdirə bilər. Bu da “Kitab”ın poe-
tik dili, eyni zamanda boylardakı bir sıra obrazlar barədə daha dol-
ğun təəssürat yarada bilər: bəlli olar ki, ata, bacı, gəlin kimi obraz-
lar həm də silsilə epitetlər kontekstində canlandırılıb: “ağ saqallu
baba”, “qara gözlü qız qartaşum”, “ala gözlü gəlin” (bu epitetlərdə
baba sözü “ata”, qız qartaş isə “bacı” mənasındadır); aydın olar ki,
oğula olan dərin sevgi həm də metaforalar vasitəsilə çatdırılıb:
“Bərü gəlgil, qulınım oğul!” (Qazanın dilində); “Quluncığım aldır-
mışam kişnəyəyinmi?... “Oğul” deyü bozlıyayınmı?...” (Burla xa-
tunun dilində); təsdiqlənə bilər ki, “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi
yoldaşıyla yaş yaşadı” cümləsində “y”-nın alliterasiyası (y-y-y-y-
y-y) məhz “y” samiti ilə başlanan “yoldaşı” (arvadı) sözünün asso-
siativliyi ilə reallaşıb... Bu cür arqumentlər qohumluq terminlərinin
bədii təsvir və ifadə vasitələri daxilində də öyrənilməsini diktə
edir. Beləliklə, aşağıdakılara diqqət yetirək:
A s s o n a n s. “a”-nın assonansı “Ata adın yüridəndə döv-
lətlü oğul” (D-4) (a - a; ata, ad);
“o”-nun assonansı. “Oğul, oğul, ay oğul! Ortacım oğul!” (D-
137). Burada assonansla anafora sintez şəklindədir: o – o – o – o –
o; oğul, oğul, oğul, ortac, oğul; “Oğul, Qalın Oğuz bəglərini oda-
mıza oxuyalım...” (D-81) (o – o – o – o; oğul, Oğuz, oda, oxu
(maq);
“o” və “a”-nın assonansı. “Oğlanıŋ anası oğlanıŋ üstinə
çapub çıqa gəldi” (D-27) (o – a – a; oğlan, ana, oğlan).
Nümunələrdə qohumluq bildirən ata, ana və oğul sözlərinin
iştirakı aydın şəkildə görünür. Bu isə o deməkdir ki, həmin mətn-
lərin ahəngdar səslənməsində saitlə başlanan qohumluq terminləri
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
137
həlledici rola malikdir. Digər tərəfdən, yuxarıdakı assonanslarla
poetik məna qüvvətləndirilib: “o”-nun assonansı ilə “oğul”, “o” və
“a”-nın assonansı ilə “oğlan” sözünün mənası qüvvətləndirilib.
A l l i t e r a s i y a . “q”-nın alliterasiyası. “Qara gözlü qız
qartaşumı ağlatmağıl” (D-143) (q - q – q; qara, qız, qartaş); “Qə-
riblığa qardaşıŋ istəyü sənmi gəldiŋ qardaş?” (D-270) (q – q – q;
qərib, qardaş, qardaş)...;
“g”-nın alliterasiyası. “Güvəncimlə gətürdigiŋ gəlüncügiŋ
(D-223) (g – g – g; güvənc, gətürmək, gəlincük);
“y”-nın alliterasiyası. “...yoldaşıyla yaş yaşadı” (D-169) (y –
y - y; yoldaş, yaş, yaşamaq)...;
“b”-nın alliterasiyası. “A bəg baba! Dəvəcə böyümişsən,
köşəkcə əqliŋ yoq!” (D-125) (b – b –b – b; bəg, baba, böyümək)...
Göründüyü kimi, q, g, y və b samitləri ilə başlanan sözlərin
iştirakı ilə yaradılmış alliterasiyada qız, qardaş, qız qartaş (bacı),
gəlin, yoldaş (həyat yoldaşı) və baba qohumluq terminlərinin rolu
qabarıqlığı ilə seçilir. Burada bir məqamı da qeyd edək ki, yuxarı-
dakı mətnlərdə obrazlılıq, poetik mənanın dərinliyi alliterasiya, as-
sonans, epitet kimi poetik kateqoriyaların sintez şəklində təzahürü
ilə bağlıdır. Bu məqamda “Kitab”dakı bir cümlədən yan keçmək
olmur: “Oğlı olanı ağ otağa, qızı olanı qızıl otağa qondurıŋ” (D –
10). Burada “o”-nun assonansı (o –o – o – o – o ; oğul, ol(maq),
otaq, ol(maq), otaq), qalın saitlərin hamısının iştirakı (a, ı, o, u),
“q”-nın alliterasiyası (q – q – q; qız, qızıl, qondurmaq), alliterativ
qafiyələnmə (oğ – ağ –ağ –ağ...), qohumluq bildirən oğul və qız
sözlərinin assosiativliyi ilə işlənmiş türk mənşəli sözlər cərgəsi,
ellipsis, paralelizm və s. sintez şəklindədir. Heç şübhəsiz ki, bu,
birbaşa mətndəki poetik mənanın qabardılması, dərinləşdirilməsi
ilə bağlıdır. Bu, həmin cümlələrdəki simvollar kontekstində daha
aydın görünür. Konkret desək, ağ otaq və qızıl (qırmızı) otaq ifa-
dələri ilə dünyaya yenicə göz açmış körpələrə işarə olunur: ağ
otaq = oğul: “Dünyaya türk oğlu gəlib”, qızıl otaq = qız: “Dün-
yaya türk qızı gəlib”. Burada S.Rzasoyun bir fikrini xatırlatmaq
lazım gəlir: “...həyat qütbü iki rəngin – ağ və qırmızı rənglərin va-
Dostları ilə paylaş: |