Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

138

 

sitəsilə simvollaşır. Burada oğuz dünya modelinin daxili qurumu 

və bu qurum çevrəsində gerçəkləşən funksiyası, hərəkəti, element-

lərarası münasibətləri boy verir... Eləcə  də  həyat qütbü öz daxili 

qurumunda qarşıdurma qoşalığı kimi təşkil olunur (ağ-qırmızı, 

oğlan-qız). Burada diqqəti çəkən odur ki, Buğacın doğuluşu süje-

tindəki törənin dünya modelində  həyat Tanrı alqışı qütbünün 

daxili qoşalığı olaraq görünür...”

1

. Müəllifin  şərhləri yuxarıda 

dediklərimizi bir daha arqumentləşdirir.  

A n a f o r a. “Kitab”dakı sintaktik bütövlərdə ana və oğul 

qohumluq terminlərinin iştirakı ilə yaradılmış anaforalar üstün 

mövqedə görünür: 

ana sözünün iştirakı ilə: 

                “Ana, ağzıŋ qurısun! 

                Ana, diliŋ çürisün! 

                    *      *     *  

                         Ana həqqi təŋri həqqi olmasaydı 

                             *      *     * 

                        Ana, zalim ana! – dedi”. (D-259) 

         oğul sözünün iştirakı ilə: 

                        “Oğul, oğul, ay oğul!” (D-130) 

Bu parçalarda ahəngdarlıq və poetik məna dərinliyi məhz 

ana və oğul sözlərinin təkrarı ilə reallaşdırılıb. 

E p i f o r a . “Kitab”da oğul, qardaş  və  gəlin qohumluq 

terminləri ilə yaradılmış epiforalar poetik siqlətinə, bədii-estetik  

məziyyətlərinə görə xüsusilə fərqlənir: 

oğul sözünün təkrarlanması ilə: 

      “Oğul! Dünlügi altun ban evimiŋ qəbzəsi oğul!  

      Qaza bəŋzər qızumuŋ, gəlinimiŋ çiçəgi oğul! 

      Görər gözüm aydını oğul! 

      Tutar belüm qüvvəti oğul! 

      Qalın Oğuz imrəncisi, canım oğul!” (D-119); 

                                                            

1

 S.Rzasoy. Oğuz mifinin paradiqmaları. Bakı, 2004, səh.23-24. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

139

 

qardaş sözünün təkrarlanması ilə: 

      “Ağzıŋ içün öləyim, qardaş! 

      Dilüŋ içün öləyim, qardaş! 

      Ərmi oldıŋ, qardaş! 

      Qəriblığa qardaşıŋ istəyü sənmi gəldiŋ, qardaş?”(D-269); 

gəlin (“gəlincigüm” sözü nəzərdə tutulur) sözünün təkrar-

lanması ilə: 

      “Dilüŋ içün öləyiŋ, gəlincigüm! 

      Yalansa bu sözləriŋ, gerçək ola, gəlincigüm” (D-117)... 

Bu sintaktik bütövlərdə ahəngdarlığın oğul, qardaş  və  gəlin 

sözlərinin təkrarlanması ilə yaradıldığı birbaşa görünür. Amma 

burada o da vurğulanmalıdır ki, həmin parçalarda atanın oğula, 

qardaşın qardaşa, qayınata və qayınananın gəlinə münasibətləri 

obrazlı  şəkildə, epiforalar kontekstində canlandırılır ki, bu da 

Oğuz cəmiyyətinin  əxlaq qaydaları barədə dolğun təəssürat 

yaradır. 

A n a s t r o f a (sözlərin  əks sıra ilə düzümü). “Kitab”da 

qohumluq terminlərinin anastrofa kimi işlədilməsinə çox az təsa-

düf olunur: “...Hünəri oğul atadanmı görər, ögrənər, Yoxsa atalar 

oğuldanmı öyrənür?” (D-125). Bu misralarda “oğul ata”, “atalar 

oğul”qohumluq terminləri situasiyadan asılı olaraq əks sıra ilə dü-

zülmüşdür ki, bu da birbaşa həmin mətndəki semantik yükü qüv-

vətləndirməyə xidmət edir. Burada onu da qeyd etmək lazım gəlir 

ki, “Atalar oğul” modelindəki -lar  şəkilçisinin düzgün işlənmə-

məsi T.Hacıyevin diqqətindən yayınmayıb: “...müqayisəyə diqqət 

verək: oğul atadanmı, atalar oğuldanmı öyrənər. Birinci halda, 

oğul-ata qarşılığında subyektlər təkbətək götürülür. İkinci halda, 

tərəflərin nisbəti pozulur: atalar-oğul. Halbuki olmalı idi: ata-oğul. 

Deməli, köçürən mətnin şeir, ya nəsr olmasının fərqinə varmayıb. 

Şeirsiz–nəsrsiz, bu, adi məntiqlə də yanlışdır (hələ bu, bizə çatan 

iş neçənci köçürənindir?  Yəqin  əvvəlki köçürənlərdə  fərqlər az 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

140

 

olub)

1

. Müəllif həmin misraların aşağıdakı kimi verilməsini məq-

bul hesab edir: 

...Oğul atadanmı / görər ögrənər – 6-5=11 

Yoqsa ata oğul/danmı ögrənər – 6-5=11 

E p i t e t. “Kitab”dakı  bədii təsvir və ifadə vasitələri 

sırasında  epitetlər xüsusi çəkiyə malikdir. Bu sistemdə tərkibində 

qohumluq terminləri iştirak edən epitetlər də az deyil: 

baba: “Ağsaqallu babaŋ yeri uçmağ olsun!” (D-35) 

ana: “Ağbirçəklü anaŋ  yeri behişt olsun!” (D-35) 

qız: “xəbəri yoq ki, alacağı ala gözli qızıŋ otağı olsa gərək” 

(D-76). 

Qız qartaş (bacı):  “Qara gözlü qız qartaşumı  ağlatmağıl” 

(D-143). 

Gəlin: “Ala gözlü gəlin alam, derdim” (D-139).ŋ 

Sonuncu nümunədəki “ala gözlü” ifadəsi həm də “oğul”la 

bağlı  işlədilib: “Ala gözlü oğlına al duvaxlı  gəlin aldı” (D-253). 

Bu cümlə (əslində,  misra) assosiativ olaraq Nəsiminin ən məşhur 

misrasını yada salır: “Al ilə ala gözləri aldadı aldı könlümi”. Qəri-

bə, amma məntiqi bir oxşarlıq görünür: hər ikisində yeddi kök 

morfemi var: “Kitab”da ala, göz, oğul, al, duvax, gəlin, al(maq); 

Nəsimidə - al, ilə (qoşma), ala, göz, alda(maq), könül;  bu mor-

femlərdən üçü hər ikisində iştirak edib (ala, göz, al+maq), biri isə 

eyni semantik yuvaya daxil olan vahidlərdəndir (al – hiylə; al- 

qırmızı); hər ikisində “l” samiti yeddi dəfə təkrarlanıb; hər ikisin-

də “a”-nın assonansı müşahidə olunur: “Kitab”da – a-  a – a (ala, 

al, al); Nəsimidə – a – a – a – a (al, ala, alda, al); hər ikisində alli-

terativ qafiyələnmə qabarıqlığı ilə seçilir: “Kitab”da – la –lü –lı –

al –lı –li (n) –al; Nəsimidə –al –lə –la –lə –al – al – lü; hər ikisində 

sevən və sevilən obrazları var: “Kitab”da – oğul və gəlin; Nəsimi-

də – aşiq (inversiya ilə işlənmiş “aldı könlümi” frazeoloji vahidinə 

görə); Bu misralar sintaktik  mühit baxımından  bir-birinə çox ya-

xındır;  “Kitab”da toy səhnəsinin təsviri; Nəsimidə – eşqin tərən-

                                                            

1

  T.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I hissə, Bakı, 2012, səh.122. 

---