Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

144

 

Bu cür misralara müxtəlif bucaqlardan yanaşmaq olar. Biz 

isə burada cəmi bir fikri qeyd etməklə kifayətlənirik: bu misralar-

da türkün zəngin etnoqrafiyası və bədii-estetik təfəkkürü yaşayır. 

T ə ş b e h . “Kitab”da oğul, qardaş, qız-gəlin kimi qohum-

luq terminlərinin təşbehlər daxilində işlənməsi müşahidə olunur: 

oğul: “Qaza bəŋzər qızumuŋ-gəlinimiŋ çiçəgi oğul!” (D-

119). Bu nümunədə  oğula olan dərin məhəbbət obrazlı  şəkildə 

canlandırılıb; 

qız-gəlin: “Qaza bəŋzər qızım-gəlinüm ağ çıqardı, qara gey-

di” (D-146). Oğuz elinin kədərli anlarının, yas mərasimlərinin bu 

cür təşbehlərlə ifadə olunmasına “Kitab”dakı digər sintaktik 

bütövlərdə də təsadüf olunur; 

ağa (qardaş...): “Aslan kibi turışıŋdan//Qaŋrıluban baqı-

şından//Ağam Beyrəgə bəŋzədürəm, ozan, səni!” (D-106). Beyrə-

yin böyük bacısının dilindən verilmiş bu təşbehdəki “ağa” sözü-

nün titul yox, “qardaş” mənasında çıxış etməsi açıq-aydın görü-

nür. Digər tərəfdən, həmin təşbehdə Beyrəyin duruşu aslana bən-

zədilir ki, bu da birbaşa onun igidliyinə, cəsurluğuna işarədir. 

M e t a f o r a. Qohumluq terminlərinin metafora tərkibində 

işlənməsinə az təsadüf olunur: 

Oğul: “Bərü gəlgil qulunım oğul!” (D-125); “Toğduğında 

toquz buğra öldürdigim, aslan oğul!” (D-163)...  

Bu metaforalara qarşılaşdırmalar kontekstində  nəzər salaq: 

“qulun → oğul”, “aslan → oğul”. Birinci modeldə oğula olan son-

suz və dərin məhəbbət, ikinci modeldə isə oğulun gücü, cəsurluğu 

ifadə olunub. Hər iki  halda poetik semantika qüvvətlidir. Bu da 

birbaşa Oğuz cəmiyyətində oğula olan münasibətlə bağlıdır. 

 

 

 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

145

 

e) kişi cinsini ifadə edən qohumluq terminləri 

 

Türkologiyada qohumluq terminlərinin yaranması, mənşəyi, 

leksik-semantik xüsusiyyətləri, semantik diferensiasiyası  və eti-

mologiyasından kifayət qədər bəhs olunub. Konkret desək,  İ.İs-

mailov, B.Əhmədov, A.Kuliyev, Q.Cəfərov, İ.Kazımov, A.Yunu-

sov, B.Məhərrəmli kimi alimlərin araşdırmalarında qohumluq ter-

minlərinə müxtəlif bucaqlardan yanaşılıb. Burada bir cəhəti qeyd 

edək ki, bu tip araşdırmaların bir qismində yeri gəldikcə “Ki-

tab”dakı qohumluq terminlərinə münasibət bildirilsə də, “Kitab”da 

xüsusi çəkiyə malik olan bu tip vahidlər kompleks və sistemli şə-

kildə öyrənilməyib. Hətta bu cür araşdırmaların  bir qismində qo-

humluq terminləri nəinki ayrılıqda təhlil edilib, hətta ləqəb və ti-

tullar başlığı altında öyrənilib. Məsələn,  Ə.Dəmirçizadə “Ki-

tab”dakı leksik-semantik qruplardan bəhs edərkən göstərir: “Lə-

qəb və titullar: ağa, dədə, alp, ata, baba, bəg (bəy), xan, xanım, xa-

tun, təkur, aznavur, dəli, məlik, keşiş, ərən, əvrən, ərənlər əvrəni, 

sultan, xanlar xanı, bəglər bəgi...”

1

. Bu mənada “Kitab”dakı qo-

humluq terminlərinin “kişi cinsini ifadə edən qohumluq termin-

ləri” və “qadın cinsini ifadə edən qohumluq terminləri” başlığı 

altında araşdırılmasını məqsədəuyğun hesab edirik. 

“Kitab”da kişi cinsini ifadə edən qohumluq terminləri əsasən 

bunlardır: ata, ağa (ata və qardaş  mənasında), baba, dayı, dədə, 

əmmi,  əmdi,  ər, güyəgü//göygü, qarındaş// qartaş//qardaş, qayın 

ata//qayınata, oğul. Bu sözlərin hər birini ayrılıqda nəzərdən 

keçirməzdən  əvvəl, “Kitab”da eyni sintaktik bütöv daxilində bir 

neçə qohumluq termininin işlənməsinə münasibət bildirmək lazım 

gəlir. Məsələn, Qazanın bədii təyinində oğul, göygü (kürəkən) və 

ağa (qardaş) qohumluq terminləri işlənib “...Bir gün Ulaş  oğlı 

Tülü quşuŋ yavrısı... xan Uruzuŋ ağası, Bayındır xanıŋ göygüsü... 

Salur Qazan yerindən turmışdı” (D-36). Bu mətndəki qohumluq 

terminləri Qazanın qohumluq əlaqələri barədə müəyyən informa-

                                                            

1

 Ə.Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. Bakı, 1976, səh.130-131. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

146

 

siya verirsə, Qazanın dilindən verilmiş parçalarda bu informasiya-

lar bir az da dolğunlaşdırılır: “Bərü gəlgil, qulunım oğul!... Qarta-

şım Qaragünəyi gördim!... Tayım Urızı gördim... (D-124). Bura-

dakı oğul, qartaş (qardaş) və “tayı” (dayı) qohumluq terminlərinin 

informativ yükü də dediklərimizi təsdiqləyir. “Kitab”ın poetik 

strukturu üçün səciyyəvi olan bu cür detallara Orxon-Yenisey 

abidələrində də təsadüf olunur: “Kanım tülbəri, kara bodun, külig 

kadaşım, sizimə, el eşim  ər, üküş  ər, oğlan  ər, küdəgülərim, kız 

kəlinlərim bökmədim”

*

. Buradakı kürəkən və qız-gəlin kimi sözlər 

məhz qohumluq terminləridir. 

“Kitab”da kişi cinsini ifadə edən qohumluq terminlərini 

ayrılıqda təhlil süzgəcindən keçirək:  

A t a . “Kitab”da öz övladına nisbətən “kişi, dədə” mənasın-

da işlənmiş bir neçə söz  müşahidə olunur: ata – “...ata belindən 

enincə enməsə, yeg...” (D-4); “Hay, atamıŋ altun qədəhindən 

şərab içən, məni sevən atdan ensün” (D-284); baba – “Baba oğul 

qazanur ad içün. Oğul da qılınc quşanur baba ğeyrətiçün” (D-

131); ağa – “...xan Uruzun ağası... Salur Qazan yerindən turmuş-

dı” (D-36). Müqayisələr “Kitab”da “ata” anlamlı “baba” sözünün 

üstün mövqedə olduğunu göstərir. 

“Qorqud ata” modelindəki “ata” sözü, daha doğrusu, ata lə-

qəbi müdrik, yol göstərən, hörmətli kimi mənalarda olub, bütün  

parametrlərinə görə “Dədə Qorqud” antroponimik modelindəki 

“Dədə”  ləqəbi ilə eyni semantik yuvaya daxil olur. 

“Ata sözünün mətnlərdəki digər xüsusiyyətləri isə belədir: 

qohumluq bildirən “ata-ana” mürəkkəb ismində birinci tərəf kimi 

çıxış edir: “Ata-ana yaŋlış xəbərdir, getmə, oğul!” – dedilər” (D-

259); bir sıra frazeoloji vahidlərdə semantik dinamika məhz “ata” 

sözü ilə başlanır: ata adını yürütmək – nəsli davam etdirmək, ata-

nın yerini tutmaq. “Ata adın yüridəndə dövlətlü oğul yeg” (D-4); 

ata sözünü iki eləməmək – atanın dediklərini yerinə yetirmək, bir 

                                                            

*

 

.

Qeyd: Nümunə Ə.Rəcəblinin “Göytürk dilinin leksikası” (Bakı, 2004, s.259) 

kitabından götürülüb. 

---