“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
150
ri, yaşlı, hörmət mənasında yaşlı adamlara müraciət, ləqəb” məna-
larında işlənmişdir: Hay! Dədə Sultan! Tanrı bunun simizin də al-
sın, arığın da alsın; Dədə qız qarındaşımın yoluna mən nə istərsəm
verərmisən?”
1
Anar “Yox, ol, ananıŋ babasıdır, səniŋ dədəŋdir”
cümləsində “dədə” sözünün məhz “baba” mənasında işlənməsinə
istinad etməsə də, “Kitab”ın ümumi semantik tutumuna əsaslana-
raq düzgün nəticə çıxarır: “Dədəm Qorqud ibarəsi bir məhrəmlik,
doğmalıq, dastanı danışan, ya qələmə alanla Dədə Qorqud arasın-
da yaxınlıq nəvə-baba münasibətlərinin olmasına işarədir. Dədəm
– yəni babam, həm hərfi mənada, atamın atası mənasında, həm də
elin, yurdun, dilin əcdadı, kökü mənasında qavranıla bilər”
2
.
Ə m m i (əmi). Ərəb mənşəli atanın qardaşı anlamlı “əmmi”
(müasir Azərbaycan ədəbi dilində: əmi) sözü “Kitab”ın Drezden
nüsxəsində cəmi üç dəfə işlənib: “Adam saldı, əmmisini oxudı,
gəldi” (D-283).
Ə m d i . “Kitab”da cəmi bir dəfə işlənib: “Dəpəgöz aydır:
“Əmdi qardaşlar, qıyma maŋa!” dedi” (D-232). Bu sözün trans-
kripsiyası və semantikası barədə geniş şəkildə bəhs etmişik (əv-
vəlki səhifələrə bax).
Ə r. “Kitab”da igid, qəhrəman anlamlı “ər” sözü üstün möv-
qedə görünür. Amma qadının həyat yoldaşı mənasında işlənmiş
“ər” sözünə az təsadüf olunur: “...yazıdan yabandan evə bir qonaq
gəlsə, ər adam evdə olmasa, ol anı yedirər-içirər, ağırlar-əzizlər,
göndərər” (D-7); “...əri desə ki, dur çörək gətir, yeyək, qonaq da
yesin” (D-9). Bu nümunələrdə işlənmiş “ər” sözü igid, qəhrəman
yox, məhz “qadının həyat yoldaşı” mənasındadır.
Güyəgü//göygü. Kürəkən anlamlı bir söz kimi “Kitab”da iki
formada işlənib: güyəgü. “Bəglər, Beyrək bizdən qız almışdır,
güyəgümizdir” (D-295); göygü. “Xan babamıŋ göygüsi//Qadın
anamın sevgisi” “(D-136).
1
B.Məhərrəmli. Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik inkişaf. Bakı,
2012, səh.264.
2
Anar. Dədə Qorqud dünyası. Sizsiz. Bakı, 1992, səh.46.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
151
“Kitab”dakı güyəgü//göygü sözü şivələrimizdə ilkin forma
və semantikasına uyğun işlənir: göy (qərb şivələrində), giyəv
(Culfa, Ordubad, Şərur...), gəv (Şahbuz)...
K i ş i . Qorqudşünaslıqda “kişi” sözünün mənası ilə bağlı
fikir müxtəlifliyinə rast gəlinir. Ən maraqlısı isə budur ki, indiyə
qədərki araşdırmalarda “Kitab”ın poetik strukturundakı “kişi” sö-
zünün həm də qadının əri, yoldaşı mənasında işlənməsinə, demək
olar ki, münasibət bildirilməyib. Həmin araşdırmalardakı izahlara
diqqət yetirək: O.Ş.Gökyay yazır: “Kişi (türlü yerlerde ...adam, bir
kimse, birisi; erkek; kimse “kimsene; insan, şahış, zat; kadının ko-
cası...; zevce, eş; erkek veya kadın şahış”
1
. Bu fikirlər mücərrəd
şəkildə ifadə edildiyindən “Kitab”dakı kişi sözünün konkret olaraq
hansı mənalarda işlənməsi barədə dolğun informasiya vermək gü-
cündə deyil; M.Erginə görə, “Kitab”dakı kişi sözü “erkek, kadın,
kız” mənalarındadır
2
; “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti”ndə
“kişi” sözünün yalnız adam mənasında işləndiyi göstərilir
3
;
A.Məmmədova kişi sözünün adam, insan mənasında işlənmə-
sindən bəhs edərkən belə bir nümunə verir: “Oğuzuŋ ol kişi ta-
mam bilicisiydi”. Sonra isə geniş bir şərh verir: “...bu söz DQ-də
(“Kitab”da – Ə.T.) “nəfər, kəs” mənasında da işlənir (Hər kişi atlı
atına bindi)... abidənin dilində işlənmiş gəlin kişi, qızım kişi, xa-
tun kişi birləşmə modelinə...Nəvainin dilində də rast gəlinir... Biz-
cə, DQK dilində (“Kitab”da – Ə.T.) kişi leksemi tək işləndiyi za-
man “adam, insan, nəfər” mənalarında ancaq kişi cinsini ifadə
edirdi; Əgər qadın cinsini ifadə etməli idisə, o zaman mütləq qadın
cinsini bildirən sözlə birlikdə işlənməli idi (anam kişi, gəlin kişi
və s.). Müqayisə et: qardaş və qız qardaş”
4
. Bu izahlar onu göstərir
ki, müəllif “kişi” sözü ilə bağlı ən kiçik detalı belə təhlilə cəlb
etməyə çalışsa da, “kişi” sözünün qadının əri, yoldaşı mənasında
1
O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, səh.249.
2
M.Ergin. Dede Korkut kitabı. II cild, Ankara, 1963, səh.205.
3
“Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.119.
4
A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.68-69.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
152
işlənməsinə münasibət bildirməyib; B.Məhərrəmli “kişi” sözünü
“yaş-cins bildirən isimlər” müstəvisində geniş şəkildə, həm də dia-
xronik və sinxronik baxımdan şərh edərkən “Kitab”a da müraciət
edir: “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında “adam, insan” mənasında-
dır: Məndən alçaq kişiləri ağ otağa, qızıl otağa qondurdu... Üç kişi
sağ yanından, üç kişi sol yanından dəmir zəncir ilə buğayı tutmuş-
lardı”
1
. Yeri gəlmişkən, müəllif “kişi” sözünün “qadın əri” məna-
sında işlənməsini “Kitab” yox, bayatılarımız kontekstində dəqiq-
ləşdirib:
Əzizim, nə tarazı,
Nə daş var, nə tarazı.
Kişini tez qocaldar
Arvadın natarazı.
Bəkilin xatununun dilindən verilmiş cümlənin semantik yü-
künə diqqət yetirək: “Kişi, qoynunda yatan həlalına sirrin deməz-
mi olur?” (D-242). Bu cümlədə ərəb mənşəli “həlal” sözünün kə-
binli və ya qanuni arvad, türk mənşəli “kişi” sözünün isə qadının
əri, yoldaşı mənasında işlənməsi açıq-aydın şəkildə görünür. Bu
mənada kişi sözü “Kitab”da təkcə adam, insan yox, həm də qadı-
nın əri mənasında işlənmişdir fikri – daha dəqiqdir.
Nəhayət, bir cəhəti də qeyd edək ki, kişi sözü “Kitab”dakı
sevgi, dərin hörmət və məhəbbət məzmunlu xitabların daxilində
qadın, gəlin və s. kimi mənalarda işlənib: “Anam kişi, qızım kişi”
(D-194).
Qarındaş//qartaş//qardaş. “Kitab”da hər üç formaya rast
gəlinir: qarındaş. “Qarındaş içün soylamış, görəlim, xanım, nə
soylamış...” (D-222); qartaş. “Qartaşım Qaragünəyi gördim...” (D-
124); qardaş. “Ağzıŋ içün öləyim, qardaş!” (D-269). Müasir Azər-
baycan ədəbi dilində “qardaş” şəklində sabitləşmişdir.
1
B.Məhərrəmli. Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik inkişaf. Bakı,
2012, səh.100-101.
Dostları ilə paylaş: |