Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 156
Bu tip nümunələr kontekstində bir detalı xüsusilə vurğula- maq lazım gəlir: “namərd tayı” ifadəsi Aruzu tipik bir obraz kimi səciyyələndirməyə əsas verir: “Namərd Aruz tayıŋdan adam gəl- di” (D-298); “Namərd tayıŋ qaqdı, Beyrəgi qılıcladı” (D-298); “Namərd tayıŋ al eyləmiş” (D-300). Qazanın Aruza ünvanlayaraq dediyi “Mərə qavat, muxannatlıq ilə ər öldürmək necə olur, mən saŋa göstərəyim!” cümləsindəki “muxannatlıqla” (müxənnətliklə - namərdliklə) sözü də “namərd Aruz”, “namərd tayı” kimi ifadələ- rin təsadüfi olaraq işlənmədiyini göstərir.
“Kitab”da bu tip qohumluq terminləri, əsasən, bunlardan iba- rətdir: ana, gəlin, həlal, xatun, qayın, ana//qayınana, qız, qız qarın- daş, övrət, yoldaş, yengə. Araşdırmalar göstərir ki, həm qadın, həm də kişi cinsini ifadə edən “həlal” və “yoldaş” qohumluq terminləri “Kitab”da, əsasən, qadınlarla bağlı işlədilib. Yəni həmin sözlər “Kitab”da əri yox, arvadı mənasında çıxış edir. Məsələn, həlal: “Kişi, qoynında yatan həlalına (arvadına – Ə.T.) sirrin deməzmi olur?” (G-242); yoldaş: “Adəmlər əvrəni yoldaşına (arvadına – Ə.T.) qıyamadı” (D-168). Cəmi bir nümunədə isə “həlal” sözü hər iki cinsin nümayəndəsi ilə bağlı işlədilib: “Ol iki həlala (ər-arvada – Ə.T.) yüz qırq yıl ömr verdim” (D-169). Bu mənada həlal və yoldaş sözlərini şərti olaraq “qadın cinsini ifadə edən qohumluq terminləri” başlığı altında təqdim edirik. Qadın cinsini bildirən qohumluq terminlərinə ayrılıqda diqqət yetirək:
çox “övladı olan qadın mənasında işlənmişdir: “Bərü gəlgil, ağ südin əmdigim, qadunım ana!” (D-28). “Ana” sözü obrazlı ifadə və deyimlərdə də üstün mövqedə görünür: atalar sözləri və zərbi- məsəllərdə (“Ağ südin toya əmzirsə, ana görkli”...); frazeoloji
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 157
vahidlərdə: anadan toğma soymaq – anadangəlmə soyundurmaq, çılpaq etmək. “Bu yigidi anadan toğma soyuŋ!” (D-179)...; andlar- da: “Ana həqqi, təŋri həqqi” (D-53). Qeyd etdiyimiz kimi, “ana” sözü assonans, anafora, epitet kimi poetik kateqoriyalarda da həlledici vasitələrdən biri kimi çıxış edir. Cici-bici. “Kitab”da cəmi bir dəfə işlənib: “Pəs varasıŋ, bir cici-bici türkman qızını alasan” (D-171). Bu sözə müxtəlif prizma- lardan münasibət bildirilib: T.Hacıyevin fikrincə, “cici-bacı (bici – Ə.T.) loru söz və ifadə kimi fərsiz qadın mənasında eynilə qal- maqdadır” 1 . “KDQ”-nin izahlı lüğətində zəif, körpə, həm də xoşxasiyyət, həlim, mehriban qız mənasında verilib 2 ; K.Bəşirova görə, “cici- bici – hər ikisi qohumluq ifadə edən sözdür. Tərkibindəki bacı sö- zünün izahına ehtiyac olmasa da, deməliyik ki, cici sözü uşaq sözü olub, böyük bacıya, anaya, nənəyə edilən müraciətlərdən biridir. Cici-bacı tərkibi kifayət qədər qədim tarixə malik olub. “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanının dilində rast gəlinir... Cici-bacı həm də bir-birinə yaxın, dost olan şəxslər barədə də işlənir... 3 ; Ə.Tahir- zadə bir sıra mənbələrə istinadən göstərir ki, Şəki arealındakı “ana” anlamlı ciyi//cici//ciji//ci sözü gürcü dilində qoşa söz da- xilində mühafizə olunur (ciciapa-cici (ana), - apa (ana) 4 ... Məhz bu cür izahlara görə “Kitab”da işlənmiş “cici-bici” sözünü şərti olaraq “qadın cinsini ifadə edən qohumluq terminləri” sırasına daxil etmək olar.
(“Ala gözlü oğlına al duvaxlu gəlin aldı” – D-253) və “qayınataya, qayınanaya görə oğlun arvadı” (“Yalansa bu sözləriŋ gerçək ola, gəlincigüm” – D- 117) mənalarında işlənmişdir.
1 T.Hacıyev. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1976, səh.68. 2 “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.37. 3 K.Bəşirov. Azərbaycan dilində sinonim qoşa sözlərin izahlı lüğəti. Bakı, 2012, səh.35. 4 А.Тагирзаде. Древнетюркский лексико-грамматический пласт в диалектах и говорах азербайджанского языка. АКД. Баку, 1983, с.15-16. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 158
“Kitab”ın dilində düzəltmə quruluşlu gəlin sözü əsasında ya- ranmış düzəltmə və mürəkkəb isimlərə təsadüf olunur: düzəltmə isimlərdə: gəlincik. “Dilüŋ içün öləyim gəlincigüm!” (D-117); qız-gəlin. “Ağca yüzli qızım-gəlinim əkşəşmədin” (D-299). Gəlin sözünə epifora, epitet kimi poetik kateqoriyalar tərkibində də təsadüf olunur (əvvəlki səhifələrə bax).
həm də kəbinli və ya qanuni arvad mənasında işlənməsinə rast gə- linir: Qazanın həlalı – Qazanın arvadı. “Qırq incə bellü qızla Qa- zanıŋ həlalını biz gətürmişiz” (D-40); həlalı – arvadı. “Sürdi həlalı yanına gəldi” (D-166); həlal – arvad. “Dizin basub oturanda həlal görkli” (D-6). Sonuncu nümunədəki “həlal” sözü “Kitab”ın 1988- ci il Bakı nəşrində “arvad” yox, “qadın” mənasında verilib. Evfemistik ifadənin sinonimi kimi çıxış edir,daha doğrusu, evfemistik ifadənin semantik yükü məhz “həlal” sözü vasitəsilə açılır. “Xan qızı həlalıŋı tanımayan gözüŋ olmuş!” (D-149). Buradakı “xan qızı” ifadəsi “arvadı” mənasındadır, yəni “xan qızı = həlalı (arvadı)” modeli mətnin semantikasına tam yapışıqlı vəziyyətdədir. “Arvad” anlamlı “həlal” sözünə poetik kateqoriyalar tərki- bində də təsadüf olunur: “Ala gözlü görklü həlalıŋ yüklü qoduŋ, - aslan oldı!” (D-212). A.Məmmədova “həlal” sözünün sinonimliyindən bəhs edər- kən belə bir sxem verir: “dişi – halal – qadın – qarı “qadın”. Sonra isə aşağıdakı nümunələri təqdim edir 1 : Dirsə xan dişi əhlinin söziylə ulu toy eylədi... Dizin basub oturanda halal görkli. Qo bəni qadın ana, çəngələ ursunlar... Qarılar dört dürlüdür. Sonuncu nümunədəki “qarı” sözü barədə M.Qıpçaq yazır: “Qarı sözü kontekst daxilində substantivləşərək “qadın”, “arvad”,
1 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.75. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|