Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qayın ana//qayınana.
- Qız qardaş//qız qarındaş.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 159
“zövcə” mənaları da kəsb edir” 1 . Bu, ikinci nümunədəki “həlal” sözünə də aid edilə bilər. Konkret desək, ikinci nümunədəki “hə- lal” sözü daha çox “qadın” yox, “arvad” mənasında qavranılır. Burada o da vurğulanmalıdır ki, ərəb mənşəli “halal” sözü “Kitab”da təkcə kəbinli və ya qanuni arvad yox, həm də “haramın ziddi” mənasında müşahidə olunur: südü həlal eyləmək. “Ağ sü- dini anam maŋa həlal eyləsün” (D-145); ətməgi (çörəyi) həlal ol- maq. “Ağaŋuzıŋ ətməgi sizə həlal olsun!” (D-101); axirət həqqini həlal etmək. “Axirət həqqini həlal etsün” (D-299). X a t u n. Orxon-Yenisey abidələri və digər qədim türk mənbələrində olduğu kimi, “Kitab”da da “xatun” sözü xanım, ar- vad, həyat yoldaşı mənasındadır: xanım mənasında – Burla xatun, Selcan xatun kimi antroponimik modellərdə “xatun” sözü xanım mənasındadır; həyat yoldaşı mənasında – “Xatunı ayıtdı...” (D- 242); “Razı oldı. Əzrayil xatunıŋ canın almağa gəldi” (D-168)... B.Məhərrəmli “Kitab”dakı “xatun” sözünün semantikası və fonetik variantlarına müxtəlif bucaqlardan yanaşıb: “...”Kitabi- Dədə Qorqud” dastanında xatun// kadun//qadın//qadun variantla- rında “xanım”; “xanın arvadı”; “qadın”; “arvad, kişinin həyat yol- daşı” mənalarında işlənmişdir: ...Boyu uzun Burla xatununu gəti- rib sağraq sürdürmək gərək – dedi. Dastanın dilində “qadın anlayı- şını bildirmək üçün xatun kişi birləşməsindən istifadə olunmuşdur. Özbək dialektlərində xotun//xutun fonovariantları mövcuddur” 2 .
Bu fikrin davamı olaraq qeyd edək ki, “Kitab”da həlal (halal), övrət, yoldaş (həyat yoldaşı mənasında) sözləri ilə sinonimik cərgə təşkil edən “xatun” sözü Azərbaycan dili şivələrində ilkin forma və semantikasına uyğun şəkildə mühafizə olunur: Cəlilabad şivə- sində “xatun” (arvad, qadın), Şəki şivəsində “xatın” (arvad), Qax şivəsində “xatınşı” (arvad, qadın), qərb şivələrində isə sinonim
1 M.Qıpçaq. “Dədə Qorqud kitabı”nın dilində əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər. Bakı, 2012, səh.43. 2 B.Məhərrəmli. Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik inkişaf. Bakı, 2012, səh.304 “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 160
qoşa söz kimi: xanım – xatın. Burada “xatun” sözünü qədim türk mənbələri və Təbriz dialekti müstəvisində araşdıran M.Məmməd- linin fikirlərini xatırlatmaq lazım gəlir: “xatın. Bu söz Təbriz dia- lektində əsasən qayın xatını birləşməsinin tərkibində fəaliyyət göstərir...Təbriz dialektində qeyin arvadı arvad xəttinə, qeyin xa- tını birləşməsi isə kişi xəttinə aid edilir. Bundan əlavə, Təbriz dia- lektinin əhatə dairəsinə daxil olan bütün ərazilərdə səliqəli geyi- nən təmizkar qız və gəlinlərə xatın qız və yaxud xatın gəlin, yaşlı qadınlara isə xanım-xatın arvad deyilir” 1 . Müəllifin qeydləri belə bir fikri reallaşdırır: Təbriz dialekti üçün səciyyəvi olan “xatın qız”, “xatın gəlin” qohumluq terminləri forma və semantikasına görə “Kitab”dakı “xatun kişi”, “anam kişi” və s. kimi vahidlərlə səsləşir. Qayın ana//qayınana. Bu qohumluq termininin “Kitab”dakı səciyyəvi cəhətlərini belə ümumiləşdirmək olar: ismi birləşmə modeli və mürəkkəb söz formasında işlənib – “Anamdan yegrək qayın ana!” (D-262); müasir ədəbi dilimizdə mürəkkəb söz forma- sındadır: qayınana; “ər və ya arvadın anası” anlamlı qayınana sö- zü “Kitab”da “ərin anası” mənasında müşahidə olunur (Banıçiçək və Selcan xatunla bağlı parçalara bax); mətnlərdə daha çox “qa- yınata” qohumluq termini ilə yanaşı işlənib: “Qız bildi kim, qayı- nanası, qayınatasıdır” (D-194).
söz kimi, həm də qohumluq termini kimi təqdim olunur. “Ki- tab”da işlənmiş “qız” sözü də müxtəlif mənalara malikdir: “qadın cinsindən olan uşaq, övlad” mənasında. “Oğlı olanı ağ otağa, qızı olanı qızıl otağa qondurıŋ” (D-10); həddi-büluğa çatmış, lakin ərə getməmiş qadın cinsli cavan” mənasında: “...kafər qızları Qalın Oğuz bəglərinə sağraq sürüb içərlərdi” (D-36); “Sarı tonlu qız eş- qinə bir “hu” dedi” (D-183); antroponimik modellərdə qohumluq termini funksiyasında çıxış edir: “Baybican bəg qızı Banıçiçək” (D-77). Bir cəhəti də qeyd edək ki, “Kitab”da qız sözünün məhz
1 M.Məmmədli. Azərbaycan dilinin Təbriz dialekti. Bakı, 2008, səhş156 “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 161
qohumluq termini kimi işlənməsi ayrı-ayrı cümlələrin semantik yükündən də bəlli olur: “Baybican bəgün bir qızı varmış, anı görməgə gəldim!” (D-78). Burada o da qeyd olunmalıdır ki, qız sözü “Kitab”da ismi birləşmə modelində olan bir sıra qohumluq terminlərində birinci tərəf kimi çıxış edir: qız qardaş. “Beyrəgə və anasına və qız qar- daşlarına muştçı gəldi” (D-86); qız kişi. “Anam kişi, qızım kişi” (D-194). Buradakı “qızım kişi” ifadəsi mətn daxilində “qızım gə- lin” mənasında qavranıla bilir. Maraqlıdır ki, “qız” sözü “qız-gə- lin” mürəkkəb ismində də birinci tərəf kimi işlənib: “Qaza bəŋzər qızı-gəlini ağ çıqarub qara geydi” (D-256). Əlavə edək ki, epitet, təşbeh kimi poetik kateqoriyalarda da “qız” sözünün intensivliyi müşahidə olunur (əvvəlki səhifələrə bax). Qız qardaş//qız qarındaş. “Kitab”da iki variantda işlənmiş bu qohumluq termini bacı mənasındadır: “Aydan arı, gündən görkli qız qardaşıŋ Banıçiçəgi Bamsı Beyrəgə diləməgə gəlmi- şəm!” (D-83); “Dədə, qız qarındaşımıŋ yolına bən nə istərsəm, verərmisin?” Bu tip cümlələrdəki “qız qardaş” və “qız qarındaş” qohumluq terminləri ilə bağlı Ə.Dəmirçizadə maraqlı bir açıqlama verir: “Burada belə bir cəhəti qeyd etmək lazımdır ki, ilk mənbə- lərdə “qız qarındaş” və ya “qız qardaş” ifadələri işləndiyi halda, “oğlan qarındaş” ifadəsinin işləndiyini göstərən heç bir mənbə hələlik bizə məlum deyil” 1 .
“Kitab”da “qız qarındaş” qohumluq terminindən əvvəl ulu (böyük) və kiçi (kiçik) sözlərinin işlənməsinə təsadüf olunur: kiçi qız qarındaş=kiçik bacı. “Beyrək baqdı gördi kim, kiçi qız qarın- daşı binardan su almağa gəlür...” (D-102); ulu qız qarındaş=böyük bacı. “Ulu qız qarındaşları yanına gəldi” (D-105). Yeri gəlmişkən, qohumluq bildirən qardaş və oğul sözlərinin əvvəlində də “ulu” və “kiçi” sifətlərinə rast gəlinir: kiçi qardaş=kiçik qardaş. “Əgrək kiçi qardaşıŋ boynın öpdi” (D-270); ulu qardaş=böyük qardaş. “Ulu qardaşı Əgrək burada soylamış...” (D-269); kiçi oğul=kiçik oğul.
1 Ə.Dəmirçizadə. 50 söz. Bakı, 1968. səh.40. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|