Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 162
“Uşun qocanın kiçi oğlı Səgrək eyü, bəhadır, alp, dəlü yigit qopdı” (D-256); ulu oğul=böyük oğul. “Ulu oğlınıŋ adı Əgrək idi” (D- 253).
“Kitab”ın poetik semantikasından məlum olur ki, Oğuz cə- miyyətində bacıya yüksək qiymət verilib, onun zahiri və daxili gö- zəlliyi obrazlı şəkildə canlandırılıb. “Kitab”da “qız qardaş” (bacı) qohumluq terminindən əvvəl işlənmiş “aydan arı” və “gündən görkli” epitetləri də dediklərimizi təsdiqləyir: “Aydan arı, gündən görkli qız qardaşıŋ Banıçiçəgi Bamsi Beyrəgə diləməgə gəlmi- şəm!” – dedi” (D-83).
lində transkripsiya edib (İstanbul, 2000). Bu, M.Erginin nəşrində eynilə təkrarlanıb (Ankara, 1958). Drezden nüsxəsindəki yazılış şəkilləri, eyni zamanda ərəb mənşəli “həlal” (kəbinli və ya qanuni arvad mənasında) sözünün ”Kitab”da üstün mövqedə görünməsi Zeynalov-Əlizadə nəşrindəki transkripsiyanın (övrət) daha düzgün olduğunu göstərir. Yeri gəlmişkən, M.Adilov “arvad” sözünün eti- mologiyası ilə bağlı maraqlı mülahizələr söyləyir: “Bir sıra digər sözlər kimi, türk dillərinə məxsus arvad//avrad// avrat// avurğat sö- zünü də ərəb dilinə məxsus hesab etmiş, bu dilin övrət sözü ilə əlaqələndirmişlər. Lakin əslində bu iki vahid “təsadüfi səs uyğun- luğu” nəticəsində bir-birinə yaxınlaşan deterogen omonimlərdir... Ev//əv//av və avrat anlayışları arasında tipoloji yaxınlıq da diqqəti cəlb edir...” 1 .
“Kitab”da bir neçə sözün, o cümlədən “övrət” sözünün ar- vad, həyat yoldaşı mənasında işlənməsindən bəhs etmişik (bax: həlal – xatun – övrət-yoldaş). Bu mənada burada “övrət” sözünü mətn daxilində təqdim etməklə kifayətlənirik: “Ocağıŋa bunıŋ kibi övrət gəlməsün” (D-9); “Aldayuban ər tutmaq övrət işidir. Öv- rətiŋdənmi ögrəndiŋ sən bu işi, qavat?! – dedi” (D-297). Yengə. “Kitab”da cəmi səkkiz dəfə işlənib: yeddi dəfə “Qı- sırca yengə” antroponimik modelinin tərkibində; bir dəfə müstəqil
1 M.Adilov. Niyə belə deyirik. Bakı, 1982, səh.64-65. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 163
şəkildə: “Ağca yüzlü yengəmi tul eləmişsən” (D-232). Basatın di- lindən verilmiş bu cümlədəki “yengə” sözü “böyük qardaşın arva- dı” mənasındadır. Digər tərəfdən, həmin cümlədə “yengə” qohum- luq terminindən əvvəl işlənmiş “ağca yüzlü” (ağca üzlü) epiteti Oğuz cəmiyyətində yengəyə – qardaş arvadına olan hörmət və məhəbbətin göstəricisi kimi çıxış edir. A.Məmmədova “Qısırca yengə derlər, bir xatun vardı” cüm- ləsindəki “yengə” sözünü “böyük qardaşın arvadı” mənasında izah edir ki, bu da yerinə düşmür 1 : birincisi, ona görə ki, “yengə” sözü mənfi emosiyalı ayamada ikinci komponent kimi çıxış edir; ikin- cisi, “Kitab”ın ümumi semantik tutumu “Qısırca yengə” antropo- nimik modelindəki “yengə” apelyativini “böyük qardaş arvadı” yox, “toy günü gəlini oğlan evinə aparan qadın” mənasında izah etməyə imkan verir. Qısırca yengənin dilindən verilmiş “Bəg yigi- dim, bu otağ Baybican bəg qızı Banıçiçəgiŋdir” cümləsinin se- mantik yükü, Qısırca yengənin dadı – dayə statusunda çıxış etmə- si, “Banıçiçəyin dilindən verilmiş “bir yasduqda baş qoduğım” frazeminin semantikası da sonuncu fikrin daha real olduğunu gös- tərir (bax: Oğuz xanımlarının qohumluğu – Banıçiçək). Yengə sözü Azərbaycan dili şivələrində, xüsusən də qərb şi- vələrində iki mənada mühafizə olunur: qardaş arvadı və ya əmi- oğlu arvadı; toy günü gəlinə hər növ xidmət edən qadın. Müasir ədəbi dilimizdəki mövqeyi isə belə səciyyələndirilir: “Ədəbi dili- mizdə bu leksemin birinci mənası arxaikləşmiş və yerini tamamilə ikinci mənaya buraxmışdır...” 2
ilə fərqlənir: “Yerdən yuca tağlar başına yoldaşların alub çıqdı” (D-131). “Həyat yoldaşı” anlamlı “yoldaş” sözü isə cəmi iki dəfə işlənib: “Dəli Domrul yüz qırq yıl dəxi yoldaşıyla yaş yaşadı” (D- 169)... məhz bunun nəticəsidir ki, qorqudşünaslar daha çox “dost” anlamlı “yoldaş” sözündən bəhs ediblər. “Həyat yoldaşı” anlamlı
1 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.42. 2 Yenə orada, səh.43 “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 164
“yoldaş” sözünə isə çox az diqqət yetirilib (bax: qorqudşünaslar, dilçilər yazır, “Dədə Qorqud kitabı” təkzib edir). Qohumluq terminləri ilə bağlı təqdim etdiklərimizi belə ümumiləşdirmək olar: “Kitab”da işlənmiş kişi və qadın cinsini ifadə edən qohumluq terminlərinin əksəriyyəti türk mənşəlidir; “Kitab”ın poetik strukturundakı qohumluq terminləri təkcə seman- tikası və intensivliyinə yox, həm də poetik kateqoriyalar daxilin- dəki rolu və funksiyasına görə digər terminlərdən seçilir; qədim türk dili, tarixi və etnoqrafiyasının bir parçası olan bu tip ter- minlərin böyük bir qismi müasir ədəbi dilimizdə eynilə, bir qismi isə müəyyən fonetik və semantik dəyişmələrlə sabitləşmişdir.
Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|