“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
168
“Mif və Yazı” qarşıdurmasını “Kitab” boyu izləyən müəllif
göstərir ki, Baybura bəyin gözlərini də Mifin gücü açır. O Mif ki,
yazıdan güclü çıxır: “Gözləri açılmış Baybura bəy təzədən min-
min oğuzdan biri olur: gülür, sevinir, yeyir, içir, şadlanır... Baybu-
ra bəy artıq Dədə Qorqud üçün və deməli, Mif üçün qorxulu de-
yil”.
K.Abdulla “Kitab”da ov, nişanlı axtarışı, doğma adamın xi-
lasının zərurəti kimi situasiyaları Mifin gücü və Yazının gücsüz-
lüyü kontekstində araşdırır, eyni zamanda Yazının gücü və Mifin
gücsüzlüyünü konkret faktlarla arqumentləşdirir. Məsələn, “- A
bəylər! Oğlan qancaru getdi ola? – dedi” cümləsi ilə başlanan
sintaktik bütövü belə səciyyələndirir: “...Cəngavərlik kodeksinin
bir daha pozulmaması üçün oğlunu qurban verməyə hazır olan ata
öz daxilində heç bir şəxsi, intim hissin oyanmasına yol vermir,
çox kəskin və qəti şəkildə hərəkət etməyə hazırlaşır və burada o
yalnız ümumun, sosial mühitin, cəmiyyətin mənafeyi naminə
çalışır”. Bu tip sintaktik bütövlərin semantikasını insan və cəmiy-
yət kontekstində araşdıran müəllif haqlıdır.
K.Abdulla ümumi dilçiliyə söykənərək Mif və Yazı üslubu-
nu dilin və təfəkkürün inkişafı müstəvisində saf-çürük edir:
simvolizə edilmiş əşya və predmetlər də yazıdır; Mifin üslubu bü-
tövlükdə söz üzərində qurulmuşdusa, Yazının üslubu da cümlə ilə
formalaşır; söz kollektivin, cümlə fərdin təmsilçisi kimi çıxış edir;
bütöv cümlə birgə sözə bənzəyir... Müəllif bu tip hökmlərin hər
birini “Kitab”ın üslubu və poetik strukturu ilə əlaqələndirir ki, bu
da olduqca təbii qarşılanır.
“Situasiya qəhrəmanı yox, qəhrəman situasiyanı formalaşdı-
rır”. K.Abdulla bu cür situasiyaların “Kitab”ın poetik strukturu
üçün xarakterik olmadığını, daha dəqiqi, “Kitab”da çox zəif şəkil-
də təzahür etdiyini əsaslandırır və belə qənaətə gəlir ki, “qəhrə-
manlar öz təbiətlərinə uyğun olaraq, bundan çıxış edərək qeyri-
tipik vəziyyətlər yaradırlar”.
K.Abdulla “Xaos-Kosmos”, “Keçmiş-İndi”, “Naşılıq-Təcrü-
bə” anavariantlarını “Kitab” üzrə təhlil süzgəcindən keçirir ki, bu
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
169
da nəticə etibarilə “Kitab”ın poetik semantikasına işıq salır. İki de-
tala diqqət yetirək: Basatın cəmiyyətə qayıdışına, eləcə də Qaza-
nın suya və qurda müraciətinə “Təbiət-Mədəniyyət anavariantı”
kontekstində aydınlıq gətirilir; dayı-bacıoğlu münasibətlərindəki
ziddiyyətlər “Köhnə-Yeni anavariantı” istiqamətində müəyyənləş-
dirilir, Aruz qoca köhnəliyin, Salur Qazan isə daha çox yeniliyin
ifadəçisi kimi təqdim olunur.
“Kitab” və antik yunan ədəbiyyatındakı oxşar qəhrəman ob-
razlarını müxtəlif bucaqlar altında araşdırmış alimlər sırasında Əli
Sultanlının adı xüsusi olaraq vurğulanır. Qəribə də olsa, K.Abdul-
la bu müstəvidə Əli Sultanlının ən layiqli davamçısı kimi görünür.
K.Abdullanın bu keyfiyyəti haqqında bəhs etdiyimiz kitabının
ikinci hissəsində (Anavariantlara doğru) qabarıq şəkildə görünür.
Bu hissədə Odissey və Beyrək, Polifem və Təpəgöz...Sarı donlu
Selcan xatun və Gözəl Yelena, Salur Qazan və Aqamemnon,
Beyrək və Antiqona kimi obrazlar qarşılaşdırılır, onların oxşar və
fərqli cəhətləri konkret faktlarla əsaslandırılır. Burada müəllifin
Odissey və Beyrək obrazları ilə bağlı müəyyənləşdirdiyi çoxsaylı
oxşarlıqlardan bir neçəsinə diqqət yetirək: “Beyrək on altı ilin
ayrılığından sonra xəbər tutur ki, nişanlısını başqasına ərə verirlər
və əsirlikdən qaçır; Odissey iyirmi il ayrılıqdan sonra İtaki adasına
dönüb arvadı Penelopaya elçi düşən gənc zadəganlarla qarşıla-
şır;... Beyrək də, Odissey də sevgililəri tərəfindən birdən-birə ta-
nınmırlar... Hər biri sirr açmaq məcburiyyətində qalır. Beyrək al-
tun üzüyün sirrini (tarixçəsini) Banıçiçəyə açır, Odissey isə yataq
otağındakı çarpayının sirrini Penelopaya danışır...”. Assosiativ və
sintaqmatik münasibətlər kontekstində dəqiqləşdirilmiş bu fikirlə-
rin hər biri elmi və inandırıcıdır. Çünki K.Abdulla qarşılaşdırdığı
mənbələrdəki hadisə və süjet oxşarlığını, obrazların hərəkət tra-
yektoriyasında müşahidə olunan ən kiçik detalı belə nəzərə alıb,
onların hər birini zərgər dəqiqliyi ilə cilalamağa çalışıb. Burada
bir fikirdən yan keçmək olmur: Məhz bu cür şərhlərinə görə
K.Abdulla təkcə Azərbaycan və Türkiyə yox, ümumən dünya qor-
qudşünasları tərəfindən xüsusi olaraq qiymətləndirilir.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
170
“Mətnin semantik boşluqları” adlanan üçüncü hissədəki “Or-
dun üstünə kimi qorsan?” bölməsi belə başlanır: “Dastanın ilk
oxunuşunda sirli, müəmmalı görünən bir çox məqamları anlamaq-
da yenə də Dastanın özü kömək edir – mətn bir tərəfdə dumana-
sisə bürünmüş kimidisə, başqa bir tərəfdə səma öz gözdeşən
maviliyində, açıqlığında, hətta bu dumanı-sisi qovan sərin meh də
göndərə bilir...”. “Kitab”ın böyüklüyü, monumentallığı ifadə
olunmuş bu tip cümlələrin semantikası və poetik siqlətinə əsaslan-
maqla K.Abdullanın dili (nitqi) barədə də müəyyən fikirlər yürüt-
mək olar: obrazlı danışmağı, obrazlı yazmağı sevən K.Abdullanın
dili şirin və zəngindir. O, bu zənginliyə görə həm də “Kitab”a
borcludur.
Şah abidəmizin hər sözünə, hətta hər səsinə belə vurğun
olan, ulu abidəmizin gizli qatlarını səbrlə araşdıran, “Kitab” barə-
də kitablar yaradan Kamal müəllim! ”Dədə Qorqud”un sirli-sehirli
dünyasına növbəti səyahətiniz uğurlu olsun! Dədəmiz Qorqudun
dili ilə desəm, “Çaparkən ağ-boz atın büdrəməsin!”
“Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası
Qorqudşünaslıqda “Kitab”ın leksikasına, xüsusən də türk
mənşəli və alınma sözlər, arxaizmlər, semantik söz qrupları kimi
məsələlərə tezis və məqalələr, həmçinin ayrı-ayrı monoqrafiyalar-
da müəyyən bölmələr həsr edilsə də, “Kitab”ın leksikası kompleks
və sistemli şəkildə öyrənilməyib. Konkret desək, “Kitab”dakı türk
mənşəli və alınma sözlərin sayı dəqiqləşdirilməyib, onların müasir
Azərbaycan dili, eləcə də Türkiyə türkcəsindəki sabit və dəyişkən
formaları müəyyənləşdirilməyib, omonim, sinonim və antonimlər
tarixi-linqvistik prizmadan tədqiq edilməyib, abidənin dili baxı-
mından səciyyəvi olan morfoloji və sintaktik üsulla düzələn sözlər
məhz “Söz yaradıcılığı” başlığı altında araşdırılmayıb. Bu mənada
Afaq Cəbrayıl qızı Məmmədovanın təqdim etdiyi “Dədə Qorqud
Dostları ilə paylaş: |