Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

177

 

Əsərin “Kitabi-Dədə Qorqud”da həşərat adları” kimi təqdim 

olunan IV fəslində “Kitab”ın leksikası baxımından səciyyəvi olan 

həşərat adlarının, demək olar ki, hamısı (bit, bökələk, bürə, si-

nəg...) sistemli şəkildə tədqiq edilmişdir. Dəqiq desək, onların mə-

nası, mənşəyi, intensivliyi, etimologiyası, xüsusən də türk dillərin-

də işlənmə dərəcəsi konkrtet faktlarla əsaslandırılmışdır. 

Bütün bunlar təqdim olunmuş kitabın təkcə  tələbələr yox, 

həm də mütəxəssislər üçün gərəkli olduğunu təsdiqləyir.  

 

 

“Dədə Qorqud kitabı”nin dilində fitonimlər 

 

Türkologiyada daha çox tədqiq olunan abidələrdən biri və 

birincisi məhz “Kitabi-Dədə Qorqud”dur. Zəngin söz xəzinəmizin 

ən sanballı abidəsi olan “Kitab” tədqiqatçıları bu gün də ona 

müraciət etməyə vadar edir. Bu mənada prof. M.Qıpçağın dastan-

da işlənmiş fitonimlərə müraciət etməsi heç də  təsadüfi deyil. 

“Dədə Qorqud kitabı”nın dilində fitonimlər” (2012) adlı kitabda 

isə 30-a yaxın fitonim leksik, həm də semantik baxımdan təhlil 

olunur, həmin sözlərin müasir Azərbaycan dilinə uyğunluq dərə-

cəsi və  fərqli cəhətləri müəyyənləşdirilir.  Bu tip vahidlər digər 

türk dilləri ilə müqayisə olunur ki, bu da kitabın uğurlu cəhət-

lərindən biri kimi dəyərləndirilə bilər. Fitonimlərin mənşəyi və 

məna çalarlarını “Kitab” haqqında yazılmış  tədqiqatlar konteks-

tində araşdırmış müəllifin qənaətləri elmi və inandırıcıdır. 

Əsərdə diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də fitonimlərin 

mənşəyinin tarixi-linqvistik müstəvidə öyrənilməsidir. Məsələn, 

“saz” fitoniminin izahına diqqət yetirək: “...”saz” sözü (bitki mə-

nasında – Ə.T.) müasir Azərbaycan dilində işlənmir və onun qar-

şılığı kimi “qamışlıq” sözündən istifadə olunur. Həmin sözə Azər-

baycan dilinin Oğuz və Şəki şivələrində “qamış”, “qamışlıq”  mə-

nalarında rast gəlirik: “Donquzun meyli sazaydı, it də qo:du saldı 

saza”. Yeri gəlmişkən, bu cür izahlar tələbələrin dil tarixini, xüsu-

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

178

 

sən də dialektologiyanı daha dərindən mənimsəmələrinə kömək 

edir, onları bir tədqiqatçı kimi formalaşdırır. 

Əsərdə  ağac, alma, arpa, çayır, çiçək kimi sözlərin hər biri 

ayrılıqda təhlil edilir ki, bu da həmin tip vahidlərin “Kitab”ın 

poetik strukturundakı yerini dəqiqləşdirməyə imkan yaradır. 

M.Qıpçağın təqdim etdiyi “Dədə-Qorqud kitabı”nın dilində 

fitonimlər” adlı əsəri qorqudşünaslığımızın uğurlarından biri kimi 

dəyərləndirilə bilər. 

 

 

“Dədə Qorqud kitabı”nın dilində  

feli birləşmələr 

 

Türkologiyada feli birləşmələr  sinxronik istiqamətdə geniş 

şəkildə  tədqiq edilsə də, diaxronik aspektdə, demək olar ki, araş-

dırılmayıb. Digər tərəfdən, qorqudşünaslıqda “Kitab”ın fonetik, 

leksik, onomastik və morfoloji xüsusiyyətlərinə dair onlarca mə-

qalə və monoqrafiya çap olunub, bir sıra qaranlıq məsələlərə ay-

dınlıq gətirilib, lakin nədənsə, abidənin sintaksisi, daha dəqiq de-

sək, feli birləşmələr tədqiqat obyekti kimi götürülməyib. Bu mə-

nada Sevinc Abdinovanın “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 

dilində feli birləşmələr” adlı namizədlik dissertasiyası (2007) yeni 

və orijinal bir əsər kimi qorqudşünaslığa ən yaxşı töhfədir. 

Giriş, üç fəsil, nəticə, istifadə edilmiş elmi ədəbiyyat və 

mənbələrin siyahısından ibarət olan dissertasiyanın I fəsli “Kitabi-

Dədə Qorqud” dastanının dilində “ad+feil” tipli feli birləşmə adla-

nır. S.Abdinova “ad+feil” tipli feli birləşmələri tərəflərinin hansı 

nitq hissəsi ilə ifadə olunması baxımından qruplaşdırır və belə 

qənaətə gəlir ki, “Kitab”ın dilində “ad+feil” tipli birləşmələrin 10 

modeli müşahidə olunur. Əsərdən görünür ki, müəllif hər bir mo-

deli “Kitab”dakı uyğun dil fakları ilə əsaslandırıb. Məsələn, I tərəf 

isimlə, II tərəf isə məsdərlə ifadə olunur (Bamsı Beyrəgə diləməgə 

gəlmişəm). 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

179

 

Feli birləşmələr tədqiq edilərkən təkcə “Kitab”ın 1988-ci ildə 

F.Zeynalov və S.Əlizadə  tərəfindən çap olunmuş    nəşrinə yox, 

həm də H.Araslı, O.Ş.Gökyay, M.Ergin, Ş.Cəmşidov və S.Əliza-

dənin  tərtib etdiyi mətnlərə, V.Bartoldun rusca tərcüməsinə 

istinad olunub. Bu, təqdirəlayiq hal kimi qiymətləndirilməlidir. 

Müəllif adlıq hallı feli  birləşmələrin varlığını  qəbul etməyən və 

ya  şübhə ilə yanaşan dilçilərin fikirlərinə münasibət bildirdikdən 

sonra Y.Seyidovun mövqeyinin düzgün olduğunu müxtəlif 

prizmalardan təsdiqləməyə çalışır. 

S.Abdinova “ad+feil” tipli feli birləşmələrin I komponentinin 

ismin müəyyən bir halında durmasını əsas götürərək onları aşağı-

dakı kimi qruplaşdırır: adlıq hallı feli birləşmələr (At yemiyən acı 

otlar bitincə, bitməsə, yeg!), təsirlik hallı feli birləşmələr (Toyunca 

yüzinə baqmadığım xanım yigit), yerlik hallı feli birləşmələr 

(Minarədə banlayanda  fəqih görkli), çıxışlıq hallı feli birləşmələr 

(Qız anadan görməyincə ögüt almaz). Bu tip birləşmələrin hər 

birini konkret dil faktları ilə  əsaslandıran S.Abdinovanın araş-

dırmalarından o da məlum olur ki, “Kitab”ın dilində yönlük hallı 

feli birləşmələr yerlik və  çıxışlıq hallı feli birləşmələrlə mü-

qayisədə daha zəngin struktur-semantik xüsusiyyətlərə malikdir. 

S.Abdinova “ad+feil” tipli feli birləşmələrin struktur-seman-

tik cəhətlərindən bəhs edərkən birləşmənin ikinci tərəfində,  daha   

dəqiqi,  tabe   edən  tərəfində   işlənən -ıb

4

,  -ıban

4

, -anda

2

 və s. şə-

kilçili feli birləşmələrin  morfoloji və sintaktik xüsusiyyətlərini ta-

rixi-linqvistik prizmadan təhlil edir,  onların hər birinin işlənmə 

tezliklərini dəqiqləşdirməyə çalışır. Məsələn, müəllifə görə, II tə-

rəfi –acaq

2

, -ar şəkilçili feli sifət və -maq

2

 şəkilçili məsdərdən iba-

rət olan birləşmələr “Kitab”ın dili baxımından səciyyəvi deyil. 

Müəllif  “Kitab”ın dilində işlənən “feil+feil” tipli birləş-mə-

lərin 3 əsas qrupunu dəqiqləşdirib: ikinci tərəfi feli bağla-malarla 

ifadə olunan feli birləşmələr; ikinci tərəfi feli sifətlərlə ifadə 

olunan feli birləşmələr; ikinci tərəfi məsdərlə ifadə olunan feli 

birləşmələr. Bu  tip birləşmələrin hər birini sistemli şəkildə tədqiq 

edən müəllif belə  nəticəyə  gəlir ki, “Kitab”ın dilində  işlənən 

---