Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

196

 

 

“KİTAB”IN DİLİNDƏ ZAMAN-MƏKAN  

VƏHDƏTİNİN İFADƏSİ 

 

Zaman və məkan  anlayışlarının vəhdətindən, ayrılmazlığın-

dan, birinin digərini tamamlamasından, eləcə də obyektiv zamanın 

şüurdan asılı olmayan mövcudluğundan kifayət qədər bəhs 

olunub. Hətta zaman-məkan vəhdətinin bədii mətnlərdəki həlledici 

rolu da konkret faktlarla arqumentləşdirilib: “...Xronotoplar  nəzə-

riyyəsi”ndə zamanla məkan vəhdətdə götürülür. İlk dəfə Eynştey-

nin işlətdiyi termini (yunan mənşəli xronotop sözünün hərfi məna-

sı ”zaman-məkan” deməkdir) bədii yaradıcılığa tətbiq edən 

M.M.Baxtin zamanla məkan arasındakı qarşılıqlı  əlaqənin fikrin 

obrazlı əksində oynadığı rolu göstərmişdir. Onun təlimində zama-

nın məkandan ayrılmazlığı  bədii mətnlərin  şərti-məzmun kateqo-

riyası hesab edilir”

1

. Yaxud “Kitab”dakı mifoloji zamanı  mücər-

rəd ümumi zaman kontekstində araşdıran S.Rzasoy yazır: “...Oğuz 

xandan başlanan “Oğuz zamanı” öz-özlüyündə  təkrarlanmır. Bu, 

KDQ-də qorunub qalmışdır. Abidədən “Oğuz zamanı” semantemi 

keçir. Bu, bütün zamanların struktur nüvəsində duran, onların hə-

rəkət dinamikasının necəliyini müəyyənləşdirən zamandır... Oğuz 

zaman və  məkanı sakral Oğuz xandan başlanır və onun paradiq-

matik təkrarı  şəklində  təşkil olunur”

2

. “Kitab”dakı zaman-məkan 

vəhdətinin ifadəsinə isə tarixi-linqvistik müstəvidə, demək olar ki, 

münasibət bildirilməyib. Bu mənada aşağıdakılara diqqət yetirək: 

– hər hansı bir dildə elə bir cümlə modeli yoxdur ki, onun 

tərkibində zamanı və məkanı ifadə edən söz və birləşmələr işlən-

məsin və ya onların bərpası mümkün olmasın. Bu da təsadüfi de-

yil. Çünki istənilən iş, hadisə və hərəkət məhz müəyyən bir zaman 

və məkan daxilində baş verir. Burada o da vurğulanmalıdır ki, bir 

sıra cümlə modellərində zaman və məkanı ifadə edən söz və bir-

                                                            

1

 R.Qafarlı. Azərbaycan türklərinin mifologiyası. DDA, Bakı, 2010, səh.17-18. 

2

 S.Rzasoy. Mifologiya və folklor: nəzəri-metodoloji kontekst. Bakı, 2008, səh.40. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

197

 

ləşmələr, hətta felin qrammatik zaman formaları  işlənməsə belə, 

onlar yenə  də zaman-məkan vəhdəti kontekstində düşünülə bilir. 

Məsələn, “Yox, ol, ananıη babasıdır, səniη  dədəηdir” (D-282) 

cümləsində zaman və məkan ifadə edən söz  və birləşmələr, eləcə 

də felin qrammatik zaman forması yoxdur. Amma sadə bir mən-

tiqlə başa düşülür ki, bu cümləni ifadə etmiş şəxs (“Kitab”da adı 

konkret olaraq ifadə edilməyən bir kişi) Uruza dediyi sözləri 

müəyyən bir məkanda, deyək ki, otaqda, çadırda, yaylaqda... ifadə 

edib. Yaxud həmin cümlədəki indiki zaman mənası asanlıqla qav-

ranılır: birincisi, “ananıη babasıdır”, “səniη  dədəηdir” söz birləş-

mələri ilə ifadə olunmuş ismi xəbərlərin sonundakı -dır, -dir xə-

bərlik  şəkilçisi indiki zaman məzmunludur; ikincisi, fikrin indiki 

zamanda ifadə olunması mətn kontekstində anlaşılır, daha doğru-

su, assosiativ olaraq indi, hazırda, bu vaxt və s. kimi temporal 

leksika yada düşür (bu tip cümlə modelləri dilimizin bütün dövr-

ləri üçün səciyyəvidir). 

“Kitab”da zaman-məkan vəhdətinin ifadəsi cümlə modellə-

rində qabarıq şəkildə görünür. Nümunələrə nəzər salaq:  

– “Aydır: “A bəglər... Kafər sərhəddinə Cızığlara, Ağlağana, 

Gökcə tağa aluban çıqayın” (D-126). Bu cümlədə baş verə biləcək 

hadisənin yeri, məkanı əvvəlcə nisbi bir məkan kimi təqdim olu-

nur (kafər sərhəddinə - sərhədinə - Ə.T.), sonra toponimik vahid-

lərlə (Cızığlar, Ağlağan, Gökcə) konkretləşdirilir. Zaman mənası  

isə indiki zamanın qrammatik forması (-ır: aydır) və felin əmr 

şəklində I şəxsin cəmini ifadə edən - ayın şəxs şəkilçisi ilə (çıqa-

yın – çıxaq) ilə reallaşdırılıb. Deməli, qəhrəmanın gələcək hərəkət 

trayektoriyası obrazlı şəkildə canlandırılıb. Amma burada onu da 

qeyd etmək yerinə düşür ki, bu tip mətnlər bəzən simvolik – mifo-

loji məna kontekstində izah olunur. Məsələn, R.Kamal yazır: “Ki-

tabi-Dədə Qorqud”un məkan semiotikası üçün sərhəd obrazının 

simvolik-mifoloji mənası mühüm şərtdir: “əgər sərhəd qəhrəma-

nın Oğuzdan kənara çıxmasını  bildirirsə, simvolik-morfoloji mə-

nada “bu dünya”dan (“özününkü”) “o dünya”ya (“özgə”) keçməsi-

dir. “Kafər sərhədinə çıxmaq”, “sərhədi keçmə”  inisiasiya, ovçu-

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

198

 

luq – evlənmə ritual aktlarına tərkib elementidir. Qazan xan on altı 

yaşına çatmış oğlunu sınaqdan keçirmək üçün özüylə kafər sərhə-

dinə götürür...”

1

. Bu fikirləri eynilə qəbul etmək olmaz: birincisi, 

ona görə ki, qorqudşünaslıqda həmin cümlədəki toponimik vahid-

lər Azərbaycanın o vaxtkı coğrafi koordinatları prizmasından izah 

olunur; ikincisi, yenə  də qorqudşünaslıqda xüsusi olaraq vurğu-

lanır ki, “Kitab”da “mifologiya artıq daha çox metaforik-poetik 

funksiya daşıyır”. N.Cəfərovun fikrincə, bu, bir neçə səbəblə bağ-

lıdır: “qədim türk epos təfəkküründən fərqli olaraq orta əsrlər türk-

oğuz epos təfəkkürü mifoloji təsəvvürlərdən, demək olar ki, im-

tina edir; ictimai-kütləvi təfəkkürdə realizm (bu və ya digər hadi-

sənin həqiqi mahiyyətini görməyə meyil) güclənir”

2

;  

– “Oğuzdan köç elədi. Bərdəyə, Gəncəyə varub vətən tutdı” 

(D-236). Təhkiyəçinin dilindən verilmiş bu cümlədə zaman-mə-

kan vəhdəti aydın  şəkildə görünür: məkan toponimik vahidlər 

(Oğuzdan, Bərdəyə, Gəncəyə), zaman isə felin qrammatik zaman 

forması ilə (-di, -dı: köç elədi, vətən tutdı) ifadə olunub; 

– “Dün yoq, ötəki gün eviη bundan keçdi” (D-47). Bu cüm-

lədə temporallığın hər üç sahəsi müşahidə olunur: leksik (dün); 

morfoloji (-di şühudi keçmiş zaman şəkilçisi); sintaktik (ötəki gün 

– I növ təyini söz birləşməsi). Maraqlıdır ki, bu vasitələrin hər üçü 

həm də eyni semantik şaxədə - keçmiş zamanı ifadəetmə xəttində 

birləşir: dün (dünən) – keçmiş zaman anlayışlı zərf; ötəki gün (o 

biri gün) – keçmiş  zaman  məzmunlu I növ təyini söz birləşməsi; 

-di – şühudi keçmiş zaman forması. Məkan mənası isə konkret 

yox, nisbi məkanı bildirən “bundan” (buradan) sözü ilə reallaşdırı-

lıb. Yeri gəlmişkən, “dün yoq, ötəki gün” birləşməsində ellipsisə 

uğramış “gün” sözü bərpa edilərsə, belə bir model yarana bilər: 

“dün gün yoq, ötəki  gün”. Əlavə olaraq onu da bildirək ki, bu mo-

                                                            

1

 R.Kamal. “Kitabi-Dədə Qorqud”un kommunikativ məkanı: miforitual aspekt. 

Bakı, 2013. səh.148. 

2

 N.Cəfərov. Xanım, hey! (“Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda müraciətlər). Bakı, 

1999, səh.52-53. 

---