Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Gələcək zaman məzmunlu zərflər Andan.
- Universal zaman məzmunlu zərflər Dünli-günli (gecəli-gündüzlü).
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 211
gəlmişkən, “Dədə sözü işığında” kitabında Banıçiçəyin dilindən verilmiş “...bir yasduqda baş qoduğım!” ifadəsinin (mətndən aydın olur ki, toydan 16 il əvvəl deyilib) “ər-arvad” mənasında işləndiyi- ni əsaslandırmaq üçün bir neçə arqument gətirmişdik: Banıçiçə- yin xristian qızı olması və ya qeyri-müsəlman həyat tərzi keçir- məsi; Beyrəyi öz çadırında qəbul edərkən özünü sərbəst aparması və s. Bu sıraya yuxarıdakı cümlənin semantikasından doğan bir fikri də əlavə etmək olar: Banıçiçək Beyrəklə öz toyunu həmin an, dərhal, lap tez etdirmək fikrində israrlıdır. Bu da həmin cümlədən əvvəl təhkiyəçinin dilindən verilmiş “Beyrək üç öpdi, bir dişlədi” cümləsinin semantik yükü ilə birbaşa bağlanır. Deməli, “həman imdi” ifadəsində Beyrəklə Banıçiçəyin toydan əvvəl ər-arvad mü- nasibətində olmaları üstüörtülü şəkildə canlandırılıb. Bu da “Ki- tab”ın poetik strukturundakı başqa detallara işıq sala bilər: Banı- çiçəyi istəyənlərin Dəli Qarcar tərəfindən öldürülməsi; Beyrəyin Dəli Qarcardan ehtiyat etməsi; Banıçiçək Beyrəyin göbəkkəsmə adaxlısı olsa da, elçiliyə heç kimin yox, məhz müdriklər müdriki Dədə Qorqudun göndərilməsi kimi məsələlərə məhz həmin hadisə kontekstində aydınlıq gətirmək olar.
dan” zərfi “Kitab”da həm ayrılıqda, həm də “sonra” qoşması ilə birlikdə işlənib: “Andan öldürərsəη, mərə kafər, öldür məni...” (D- 281); “Andan soηra Qazan ilə işümiz xeyir ola!” (D-295). Birinci cümlədəki “andan” sonra mənasında çıxış etmişdir.
müşahidə olunur: “Mərə, sabah şahinləri al, xəlvətcə ava binə- lim!” (D-272). “Alar sabah” (Alar sabah sapa yerdə dikiləndə ağ- ban evli...) birləşməsində isə günün başlanğıcı, sübh vaxtı məna- sında işlənmişdir.
əsasında yarandığı göstərilir. “Kitab”da “soηra” şəklindədir: “Soη- “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 212
ra oğlana gərək olur, a bəglər!” (D-126). Bu cümlədə temporal- lığın leksik və qrammatik ifadə vasitələri eyni semantik şaxədə birləşir: soηra (gələcək zaman anlayışlı zərf), -ur qeyri-qəti gələ- cək zamanın qrammatik forması; gərək olur=gərək olar).
işlənib: taηla (sabah, yarın...). “Taηla qızıηı maηa verərsən” (D- 183); ala taηla (sübh tezdən). “Ala taηla yeriηdən turı gəldiη, oğulı tutdurduηmı? (D-194). Dialektologiyaya dair ədəbiyyatda taη, taηla sözlərinin şivələrimizdə müxtəlif fonetik variantlarda müha- fizə olunduğu göstərilir: danna (Bakı şivəsi) danna//dannarı (Göy- çay şivəsi), daη, dəηzü – dan üzü (Qazax-Borçalı şivəsi). Yeri gəlmişkən, “Kitab”ın dilində “səhər tezdən”, “sübhdən” anlamlı “erkən” sözünə də rast gəlinir (cəmi bir dəfə işlənib): “Erkən bin- dilər, av yerinə vardılar” (D-272). O.Ş.Gökyayın fikrincə, “Ki- tab”da “erkən” sözü ayrılıqda yox, birləşmə daxilində işlənib: “er- ken binmek – erkenden atlanmak, erkenden atlara binmek, erken- den atlanıp yola çıkmak” 1 . Bizə görə, “erken” sözü “Kitab”da tam müstəqil şəkildə işlənib. Yəni həmin cümlədə “erkən” sözü zaman zərfliyi, “bindilər” isə feli xəbər vəzifəsindədir. Konkret desək, “erkən bindilər” vahidi bir sintaktik suala cavab vermədiyi üçün bir cümlə üzvü kimi götürülə bilməz. Bu isə “erkən” sözünün “Kitab”ın dilində müstəqil şəkildə işləndiyini təsdiqləyir.
Dünli-günli (gecəli-gündüzlü). “Kitab”da yan-yana işlən- miş antonimlərdəndir, daha çox zaman müddətinin uzunluğunu ifadə edən vahidlər sırasında verilir. Dünli-günli sözünün “Ki- tab”dakı antonimliyinə mətn daxilində diqqət yetirək: “Üç gün dünli-günli yortdı” “Kitab”da bu antonimliyin sinonim variantları- na təsadüf olunur ki, bu da “Dastan”ın zənginlik göstəricilərindən biri kimi dəyərləndirilə bilər: “Gecə-gündüz deməyüb yüridilər”
1 O.Ş.Gökyay. Dedem Korkudun kitabı. İstanbul, 2000, səh.205. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 213
(D-95). Ə.Rəcəbli göytürk dilində işlənmiş tünli-künli (gecəli- gündüzlü) sözünü həm sifət, həm də zərf kimi səciyyələndirib: “...bu şəkilçi ilə əmələ gələn sözlər istər ayrılıqda, istərsə mürək- kəb söz kimi sifətin öz funksiyasında – təyin kimi işlənmir, daha çox mürəkkəb zərf səciyyəsi daşıyır, hər halda, cümlənin zərfliyi vəzifəsində çıxış edir” 1 . Deməli, müəllif “tünli-künli” sözünü şərti olaraq zərf hesab edir ki, bu da dilçiliyimizdəki uyğun nə- zəriyyələrlə üst-üstə düşür. Daim. Ərəb dilinə məxsus olan bu söz türkologiyada, əsasən, zaman müddətinin daimliyini, uzunluğunu ifadə edən sözlər sırasında izah olunur, “Kitab”da cəmi dörd dəfə işlənib: “Həmişə Qazanın başına buηlu gəlsün, tayısı Aruzı daim aηa tursun” (D- 293). Bu cümlədə həmişə və daim temporal zərflərin sinonimliyi ilə poetik mənanın qüvvətləndirilməsi də özünü göstərir (fars mənşəli həmişə temporal zərfi “Kitab”da cəmi bir dəfə işlənib).
tərilir: yenə (yan – qayıtmaq, geri dönmək + -a//ə feli bağlama şə- kilçisi; lüğəti mənası – geri dönərək, qayıdaraq) 2 . “Kitab”da iki variantda müşahidə olunur: genə. “Genə toy edib, atdan–ayğırdan, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırdırmışdı” (D-10); yenə. “Yenə evini dikdi” (D-65). “Kitab”ın dilində “genə” sözünün ardıcıl ve- rilmiş cümlələrdə üç dəfə təkrarlanması ilə ahəngdarlığın yaradıl- masına, eyni zamanda poetik mənanın qüvvətləndirilməsinə təsa- düf olunur: “Zamanla Oğuz genə yaylaya köçdi. Çoban genə bu binara gəldi. Genə qoyun ürkdi” (D-215). Bu cümlələrdəki “genə” sözünün işlənmə yeri də maraq doğurur. Belə ki, “genə” sözü bi- rinci cümlədə üçüncü, ikinci cümlədə ikinci, üçüncü cümlədə isə birinci söz kimi işlənib. Heç şübhəsiz ki, bu cür sıralanma mətn- dəki “genə” sözünün semantik yükünün qabardılması ilə bağlıdır. Bir cəhəti də qeyd edək ki, “Kitab”ın dilindəki “genə” sözü müasir ədəbi dilimizdə “yenə” formqasında sabitləşib. Semantik yükü isə
1 Ə.Rəcəbli. Göytürk dilinin leksikası. Bakı, 2004, səh.222. 2 Müasir Azərbaycan dili. II cild, Bakı, “Elm”, 1980, səh.394. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|