Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 21
“ اتا م “ yazılış şəklini nüsxə katibinin xətası hesab edərək onu “anam” şəklində transkripsiya etmək heç bir məntiqə sığmır. Digər tərəfdən, həmin sintaktik bütövün (Basatın cavabı nəzərdə tutulur) son dörd misrasında ardıcıl olaraq işlənmiş sözlərdəki (ata, ad ...) ilk iki səsin (at, ad) “Basat” adındakı son iki səslə (at) alliterasiya yaratması da “ اتا م “ yazılış şəklinin “anam” yox, “atam” şəklində transkripsiya olunmasına imkan verir (atam, adın, atam, adın, adım ..., Basat): at-ad-at-ad-ad-at. Daha doğrusu, assonans və alliterasiyanın sintezindən ibarət olan bu sıralanma həmin sintaktik bütövün son hissəsindəki misraları tam əhatə etdiyi üçün alliterativ tipli qafiyələr kimi çıxış edir. Şübhəsiz ki, burada son misraların leksik və sintaktik anaforalar şəklində qurulmasını da inkar etmək olmaz: “Atam adın sorar olsaŋ... Atam adın deirsəŋ ...” Bu da təsadüfi deyil. Çünki “sözün və hərəkətin, yaxud obra- zın – adın təkrarlanması ritual davranışın səciyyəvi cəhətidir” 1 .
“atam, anam” kimi transkripsiyası alliterativ tipli qafiyələnmənin pozulmasına səbəb olur: anam, adın, atam, adın, adın, ...Basat (an- ad-at-ad-ad-at), yaxud atam, adın, anam, adın, adın, adın...Basat (at-ad-an-ad-ad-at). Fikrimcə, belə bir transkripsiyanın mətnin ahəngdar səsləməsinə birbaşa mane olduğunu əlavə faktlarla arqu- mentləşdirməyə ehtiyac yoxdur. Əksinə, alliterativ tipli qafiyələn- mə ilə yaradılmış poetikliyin, daha dəqiqi, melodiyalılığın “Ki- tab”ın dili üçün səciyyəvi olduğunu xüsusilə vurğulamaq lazım gəlir. Burada sintaktik mühitlə bağlı olaraq “Beyrəgə” formasına düşmüş şəxs adının sonundakı “gə”nin digər sözlərdəki oxşar formalarla alliterasiya yaratmasını qeyd etməklə kifayətlənmək olar: “Aydan arı, gündən görkli qız qardaşıŋ Banıçiçəgi Bamsı Beyrəgə diləməgə gəlmişəm” (D-83): gü – gö – gi – gə - gə -gə; – beşincisi, Qaba Ağac və Qağan Aslan adları təkcə forma yox, həm də semantika baxımından oxşardır: forma baxımından
1 R.Kamal.“Kitabi-Dədə Qorqud”un kommunikativ məkanı: miforital aspekt. Bakı, 2013. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 22
– hər iki modeldə ilk söz “q” səsi ilə başlanır ki, bu da onları alli- terasiya xəttində birləşdirir (qaba, qağan); hər iki modeldəki söz- lərdə yalnız qalın “a” saiti işlənir (a-a-a-a; a-a-a-a), eyni zamanda hər iki modelin ikinci komponenti məhz qalın “a” saiti ilə başlanır ki, bu da onları assonans xəttində birləşdirir (ağac, aslan); hər iki modeldəki sözlər ikihecalıdır (qaba, ağac, qağan, aslan). Maraqlı- dır ki, bu oxşarlıq “a” səsinin assonansı müşahidə olunan “Ata- ğuzlu Aruz” antroponimik modelini də əhatə edir. Bu isə həm də o deməkdir ki, təhkiyəçi Qaba Ağac, Qağan Aslan və Aruz adlarını assonans və alliterasiya xəttində birləşdirməklə misraların melodi- yalılığını təmin etmiş, ən əsası isə poetik mənanı qüvvətləndirmiş- dir; semantika baxımından – qorqudşünaslıqda həmin sözlərin məna yükü əsasən belə səciyyələndirilir: qaba – uca, iri, bərk; Qa- ba Ağac – həyat ağacı; qağan – böyük başçı, kükrəmiş, qızmış; as- lan – güclü, qüvvətli, çevik; Aruz – dağ, döyüş, vuruşma, xoşbəxt, işıq, od ... Müqayisələr göstərir ki, bu vahidlər əsasən eyni se- mantik yuvaya daxil ola bilir. Deməli, Qaba Ağac→Qağan Aslan →Aruz adları həm də semantik dinamika xəttində birləşir, yəni Qaba Ağac da, Qağan Aslan da Aruz adını qüvvətləndirməyə xidmət edir. Burada bir məqam da yada düşür: Təpəgöz Basatın atası Aruza qan qusdurub. Bəlkə, elə buna görə də Basat atasının adını birbaşa yox, metaforik adlar (Qaba Ağac, Qağan Aslan) kontekstində, ya da ki öz adı daxilində (Mənim adım sorarsaŋ, - Aruz oğlı Basatdır) deyir; – altıncısı, Aruz Basatın cəmiyyətdəki atasıdır (bu, “Ki- tab”da aydın şəkildə ifadə olunub: Mənim adım sorarsaŋ, - Aruz oğlı Basatdır), “Qaba Ağac” Basatın totem atasıdır (“Kitab”ın ümumi semantik yükü və digər mənbələr bu nəticəni söyləməyə imkan verir. Digər tərəfdən, qeyd etdiyimiz kimi, mifoloq S.Rzasoy da bu fikirdədir), “Qağan Aslan”da Basatın totem ata- sıdır (mətndə Basatın totem atasına birbaşa işarə olunur: “Qaçub gedərkən Aruz qocanıŋ oğlancığı düşmüş, bir aslan bulup götür- miş, bəsləmiş”). “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 23
– yeddincisi, XI boyda Qazanın dilindən totem hesab olunan bir neçə varlığın adı verilir: qaplan, aslan, qurd, ağ sunqur quşu. Sonra isə onun cəmiyyətdəki ən yaxın qohumları təqdim olunur: oğlu Uruz, qardaşı Qaragünə. Sintaktik bütövə diqqət yetirək:
Ağ qayanıŋ qaplanının erkəgində bir köküm var, Ortac qırda siziŋ keyikləriŋüz turğurmıya. Ağ sazıŋ aslanında bir köküm var, Qaz alaca yunduŋı turğurmıya. Əzvay qurd ənügi erkəgində bir köküm var, Ağca bəkil tümən qoyunıŋ gəzdirmiyə. Ağ sunqur quşı erkəgində bir köküm var. Ala ördək, qara qazuŋ uçurmıya. Qalın Oğuz elində bir oğlum var, - Uruz adlu Bir qartaşım var, - Qaragünə adlu. Bu sıralanmada semantik dinamika kök, totem hesab olunan varlıqların adı ilə (qaplan, aslan, qurd, ağ sunqur quşu) başlanır, yaxın qohumluq terminləri ilə tamamlanır (oğul, qardaş). Bu mənada bəhs etdiyimiz yazılış şəkillərinin məhz “atam” şəklində transkripsiyası olduqca təbii qarşılanır: Atam adın sorar olsaŋ, – Qaba Ağac! Atam adın deirsəŋ, – Qağan Aslan Mənim adım sorarsaŋ, – Aruz oğlı Basatdır... Qazan və Basat obrazlarının dilindən verilmiş parçaların tipologiyasına sintaktik-semantik müstəvidə diqqət yetirək: hər iki parçada biri digərini forma və semantika baxımından tamamlayan paralel cümlə konstruksiyalarına, sintaktik paralelizmə təsadüf olunur; hər iki parçada əvvəlcə kök, totem hesab olunan varlıq- ların adları sadalanır. Basatın dilində: atam Qaba Ağac, atam Qa- ğan Aslan; Qazanın dilində: köküm erkək qaplan, köküm aslan, köküm qurd balası, köküm ağ sunqur quşu... Sonra isə cəmiyyət- dəki qohumluq əlaqələri ifadə edilir: Basatın dilində – Aruz oğlı
Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|