Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 217
günü və gecəsi (bütün bu hadisələr hicri-qəməri təqviminin 8-ci ayı şəbanın 15-də olmuşdur)” 1 . “Bərat” lirik “mən” üçün gündüz- dən, gecədən, həftədən, aydan, ildən, hətta Novruz bayramından da gözəl və müqəddəsdir – bütün günlərin fövqündə duran bir gündür. Çünki həmin gün Məhəmmədə peyğəmbərlik verilib. Bu mənada yuxarıdakı beytdə semantik dinamikanın “ruz” (gündüz) sözü ilə başlanıb “bərat” sözü ilə tamamlanması məhz poetik mə- nanı qüvvətləndirməyə xidmət edir. Bir cəhəti də qeyd edək ki, beytdə işlənmiş ərəb-fars mənşəli ruz, həftə və Novruz kimi za- man məzmunlu isimlərə “Kitab”ın dilində təsadüf olunmur. Daha dəqiqi, “Kitab”ın dilində bu sözlərdən ikisinin sinonimi müşahidə olunur:“ruz” – gecə, gündüz; həftə - yedi gün (“Yedi günlük azuğ- la “çıqayın” – D-126). Sonuncu nümunədəki “yedi gün”(lük) bir- ləşməsi ilə “həftə” sözünün semantik tutumu eyni xətdə birləşir. Bu da həmin zaman kəsiyinin “Kitab”ın dilində leksik yox, sintak- tik temporallıq vasitəsi ilə ifadə olunduğunu açıq-aydın şəkildə göstərir. M.Kaşğarinin “Divan”ında Günəşin doğması, yeddi qardaş ulduzunun dönməsi kimi məsələlər bədii mətnlərə istinadən izah olunur: “Kara tünüg keçürsədim, Ağır unı uçursadım, Yetigənig kaçur sadım. Sakış içrə künüm toğdı. * * * Qara gecənin keçməsini dilədim, Ağır yuxunu uçurmaq istədim, Yeddi qardaş ulduzunu neçə dəfə saydım, Sayarkən günəşim doğdu.
1 Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı, 1981, səh.22. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 218
Qaranlıq gecənin keçməsini, ağır yuxunun uçmasını istədim. Yeddi qardaş ulduzunun (Böyük Ayı bürcü) dönməsini dəfələrlə saydım, mən sayarkən, nəhayət, günəşim də doğdu” 1 . İlkin təsəv- vürə görə, “Günəş” (gün işığı) günortadan sonra qayıtmağa, dön- məyə başlayır. Bu cür təsəvvürlərin ifadəsinə müasir dilimizdə də rast gəlinir: Günün dönən vaxtıdır; Gün dönəndə gələrsən. Bu se- mantik yük, daha doğrusu, “Günəşin dönməsi, qayırması” mənası M.Kaşğarinin “Divan”ında belə verilib: “kün kıyıldı=günəş zenit- dən endi” (III cild, s.185). Qeyd edək ki, “kün kıyıldı” “günəş ze- nitdən keçdi” mənasına daha çox uyğun gəlir. Yaxud “Divan”dakı başqa fakta diqqət yetirək: “tünərdi yer = qaranlıq oldu. Zaman üçün də belə deyilir: tünərür-tünərmək” (II cild, s.119). Buradakı “tün” sözü “dön” felinin ilkin formalarından biri kimi görünür. Maraqlıdır ki, Günəşin həmin zaman kəsiyindəki hərəkəti müasir dilimizdə “əyilmək” feli ilə ifadə olunur: “Əyilmək. Bat- mağa doğru meyil etmək (Günəş haqqında): Gün əyilər, saralar ... (Bayatı)... Gün əyiləndən sonra sahənin üzərində dəstə-dəstə quş- lar uçuşurdu (İ.Hüseynov)...” 2 . Çoxmənalı “əyilmək” feli bu məna yükünə görə (axşama yaxın günəşin üfüqdən çəkilməsi mənasında işlənmiş “gün əyilmək” frazeminin semantikası nəzərdə tutulur) “dönmək” (Günəşin hərəkətini ifadə etmək kontekstində) feli ilə eyni semantik yuvaya daxil olur ki, bu da dediklərimizi başqa bucaqdan təsdiqləyir. Deməli, yuxarıdakı sistemdə (günün hissələ- rinin adları sıralanmış sxem nəzərdə tutulur) “günorta” anlamlı “ekindü vəqti” birləşməsindən sonra “günün dönən vaxtı”, “gün dönəndə” və ya “gün əyiləndə” tipli ifadələr verilə bilər ki, bu da həmin cərgədəki semantik dinamika ilə birbaşa bağlanır. Digər tərəfdən, bu assosiativlik gecə anlamlı “dün” sözünün çoxmənalı “dön” (mək) felinin semantik konversiyası əsasında yarandığını düşünməyə əsas verir (ö→ü əvəzlənməsi də mümkündür: dön- dün). Belə ki, qədim türk dilində olduğu kimi, “Kitab”ın dilində
1 M.Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk. III cild, Bakı, 2006, səh.233. 2 Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. II cild, Bakı, 1980, səh.243. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 219
də “gün dönəndən tan ötənə qədərki müddət” (gün dönəndən gün çıxana qədərki zaman kəsiyi) “gecə” və “dün//dünin” sözləri ilə ifadə olunub (yuxarıdakı nümunələrə bax). Bu dinamikliyi belə davam etdirmək olar: “Kitab”ın dilində “bu gündən əvvəlki gün, keçən gün, irəliki gün” mənası “dün “sözü ilə ifadə olunub ki, bu da arxada qalan gecəyə və gündüzə işarə kimi başa düşülə bilər: “Dün yoq, ötəki gün eviη bundan keçdi” (D-47). Diqqətçəkən məqamlardan biri də budur ki, müasir dilimzdəki keçmiş zaman anlayışlı “dünən” sözü türkologiyada məhz “dün+gün=dünün= dünən” modelində izah olunur. Bu isə “gecə anlamlı “dün” sözü keçmiş zaman anlayışlı “dünən” zaman zərfində daşlaşmış vəziy- yətdədir” − mülahizəsini söyləməyə imkan verir. S.Rzasoy doğuluşla bağlı ritual-mifoloji semantikadan bəhs edərkən göstərir: “Qadın ritual-mifoloji kontekstdə hərəkəti bildi- rir, hərəkət funksiya ilə bağlıdır. Bu, hərəkətlə bağlı leksik-seman- tik söz yuvasından çıxmış ilkin köklərinin qadının funksional semantikası ilə bağlı ilkin söz kökləri ilə bağlılığı boyunca daha aydın başa düşülür:
doğmaq -------------- “do” kökü törətmək-------------- “to” kökü (Qadın) tərpənmək ----------- “tə” kökü durmaq --------------- “du” kökü (Hərəkət)” 1 . Bu cəhət Günəşin (gün işığının) hərəkətinə uyğun olaraq adlandırılmış müddəti müəyyən olan zaman kəsiklərinin adlarında da özünü göstərir: Künəş//günəş toğdı//doğdu – to//do kökü, kün//gün (gündüz) Künəş//günəş töndü//döndü – tö//dö kökü, tün//dün (gecə) Tün//dün, kün//gün ötdü – tünkün//düngün//dünən (arxada qalan bir gün, dünən) Fikrimizcə, keçmiş zamanın qrammatik forması olan -dı 4
1 S.Rzasoy. Oğuz mifinin paradiqmaları. Bakı, 2004, səh.27. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|