Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 223
“dönq”(mək) felinin konversiyası əsasında yaranıb − fikri də mümkün mülahizələrdən hesab oluna bilər. Bütün bunlar keçmiş zaman anlayışlı “dün” zərfinin -dı 4 qrammatik zaman formasına transformasiyasını modelləşdirməyə də imkan verir: Dün get dün = Dünən getdi. Belə bir sistem isə şəxs-xəbərlik şəkilçilərinin şəxs əvəzlikləri əsasında yarandığını təsdiqləyən nümunələrlə səsləşir: “Bən bunıη alnına niyə tayaq olurbən – tururbən = Mən niyə bunun alnına dayaq olub dururam?” (“Kitab”); “-mən tənqrigə sığınur mən = mən tanrıya sığınıram” (M.Kaşğari. “Divan”). Keçmiş zamanı ifadə edən -dıq feli sifət şəkilçisi qədim türk abidələri, o cümlədən “Kitab”ın dili üçün səciyyəvi olub. Müqayi- sə və qarşılaşdırmalar göstərir ki, müasir türk dillərində fərqli fo- netik tərkiblərdə müşahidə olunan bu şəkilçinin etimologiyası ilə bağlı müxtəlif fikirlər var: B.Serebrennikovun fikrincə, “-dıq feli sifət şəkilçisi -t və -ik şəkilçilərinin sintezi əsasında yaranıb” 1 ;
ləri ilə fərqlənir. Həmin şəkilçilərlə formalaşan feli sifətlərin feli adlar, substantivləşmiş məsdərlər kimi dərk olunması XVI əsrin yazı dilində xüsusi nəzərə çarpan qrammatik meyillərdən idi” 2 ; H.Mirzəzadə isə -dıq feli sifət şəkilçisinə tam başqa prizmadan ya- naşır: “...Birincilərdən fərqli olaraq -dığı, -digi şəkilçisi tərkib eti- barilə mürəkkəbdir. Buraya şühudi keçmiş zaman şəkilçisi -dı 4 və isim düzəldən -q, -k, nəhayət, bir də şəxs sonluğu daxildir. -dığı, - digi şəkilçisi üçüncü şəxsi ifadə etməsinə baxmayaraq, yerinə görə hər üç şəxsin təki və cəminə görə də işlənə bilir 3 ; Qeyd edək ki, bu fikirlər yuxarıda təqdim etdiyimiz -dıq morfeminin etimoloji əsasları ilə əks qütbdə dayanır. Fikrimizcə, -dıq şühudi keçmiş zaman forması ilə -dıq feli sifət şəkilçisi eyni xətdə birləşir. Daha doğrusu, -dıq feli sifət şəkilçisi -dıq şühudi keçmiş zaman şəkilçi-
1 Б.Серебренников, Н.Гаджиева. Сравнительно историческая грамматика тюркских языков. Баку, 1979, стр.230. 2 S.Əlizadə. Orta əsrlərdə Azərbaycan yazı dili. Bakı, 1985, səh.69. 3 H.Mirzəzadə. Azərbaycan dilinin tarixi qrammatikası. Bakı, 1990, səh.170. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 224
sindən törəmədir: birincisi, ona görə ki, hər ikisi fonetik tərkibcə eynidir; ikincisi, hər ikisi keçmiş zaman mənasını ifadəetmə xət- tində birləşir; üçüncüsü, -duq feli sifət şəkilçisinin -dıq şühudi keçmiş zaman şəkilçisindən əvvəl yarana bilməsi məntiqə ziddir. Qeyd etdiyimiz kimi, -dı 4 qrammatik zaman forması ilə -dıq keç- miş zamanın ilkin qrammatik forması eyni semantik yuvaya da- xildir. Bu sistemdə isə “-dı 4 ” şəkilçisi “-dıq 4 ”-dan törəmə hesab olunur: “-dıq şəkilçisi də vaxtilə zaman şəkilçisi kimi işlənmişdir. Başqa sözlə, hazırda dilimizdə şühudi keçmiş zaman şəkilçisi kimi məhsuldar olan -dı, -di, -du, -dü qədimdə -dıq formasında olmuş- dur. Zaman keçdikcə q səsi düşmüş, -dıq, -dı şəklində sabitləş- mişdir. Deməli, -dıq formasını -dı şəkilçisinin adyektiv variantı adlandırmaq olar” 1 . Bütün bu qeydləri (eyni zamanda -dıq 4 feli si- fət şəkilçisinin -dıqda 4 və -dıqca 4 feli bağlama şəkilçilərində iştira- kını) leksik və qrammatik temporallıq vasitələrinin dinamikası kontekstində sistemləşdirək: tönq//dönq (Günəşin dönməsini ifadə edən “dön” felinin qə- dim formaları) → dünq//düη//dün (“dünən” sözünün ilkin forma- ları) = -duq, -dük (keçmiş zamanın ilkin qrammatik forması = -dı, -di, -du, -dü (şühudi keçmiş zamanın tam sabitləşmiş forması); -duq, -dük (keçmiş zamanın ilkin qrammatik forması) → - dıq, -dük (keçmiş zamanı ifadə edən feli sifət şəkilçisinin ilkin forması)→ + mənsubiyyət şəkilçiləri = -dığım 4 , -dığın 4 , -dığı
4 , -
dığımız 4 , -dığınız 4 , -dıqları 4 (müasir Azərbaycan ədəbi dilində sabitləşmiş feli sifət şəkilçiləri); -duq, -dük (keçmiş zamanı ifadə edən feli sifət şəkilçisinin ilkin forması) → + -da 2 = -dıqda 4 (feli bağlama şəkilçisi); -duq, -dük (keçmiş zamanı ifadə edən feli sifət şəkilçisinin ilkin forması) → = -ca 2 = -dıqca 4 (feli bağlama şəkilçisi). Göründüyü kimi, Günəşin hərəkət trayektoriyası ilə bağlı olaraq yaranmış sözlər zaman məzmunlu isim və zərfləri, keçmiş zamanı ifadə edən -dı 4 qrammatik şəkilçisini, keçmiş zaman 1 C.Cəfərov. Nitq hissələrində keçid prosesləri. Bakı, 1983, səh.55. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 225
məfhumunu özündə ehtiva edən -dıq 4 (-dığım
4 , -dığın
4 , -dığı
4 ,
-dığımız 4 , -dığınız 4 , -dıqları 4 ) feli sifət şəkilçisini, hətta -dıqda 4 , -
dıqca 4 kimi feli bağlama şəkilçilərini də əhatə edir. Dün//gecə, gündüz sözlərini, eyni zamanda fəsil adlarını Gü- nəşin (işığın) hərəkəti trayektoriyası və düşmə dərəcəsi baxımın- dan nəzərdən keçirək. Bəri başdan qeyd edək ki, M.Kaşğarinin “Divan”ında “qış” sözünün “kışar” (Günəş göyün ortasından çə- kilsə. Yenə belə deyilir – kışar-kışmak (MK. III, səh.179), “güz” (payız) sözünün “küzər” (öd küzərdi= mövsüm payızlaşdı. Payız fəsli girdi...küzərür – küzərmək. MK.II. səh.113) şəklində işlən- məsinə rast gəlinir. “Kitab”dakı “dan vaxtı, üfüq qızardığı vaxt” anlamlı “alar” (“Alar sabah Dirsə xan qalqubanı yerindən uru turıb...”) sözü də həm müəyyən zaman kəsiyini ifadə etməsinə, həm də formasına görə M.Kaşğarinin “Divan”ında işlənmiş kışar (qış), küzər (güz-payız) sözləri ilə səsləşir, onlarla eyni semantik yuvaya daxil olan sözlərdən biri kimi çıxış edir. Bu mənada günün hissəslərini ifadə edən sözlərin (gecə. gündüz...)? həmçinin fəsil adlarının (yaz, yay, güz (payız), qış) izahında həmin formaya uyğun (kışar – qış; küzər-güz; alar – sübh vaxtı) bərpa məqbul hesab oluna bilər. Məsələn, belə: − kün//gün (işıq) al + ar = alar (qızarmaq) = alar vaxtı, üfüq qızaranda; − kün//gün (işıq) tüş//duş+ər=küntüşər//gündüşər →küntüşər //qündüşər = küntüş//küntüs → küntüz = gündüz (gün düzər = gündüz modelində də düşünülə bilər); − kün//gün (işıq) tön//dön + ər = tönər//dönər = tün//dün (gecə);
− kün//gün (işıq) keç + ər = keçər→keçə = gecə; − kün//gün (işıq) yar + ar = yarar (məcazi mənada: göyü iki yerə bölər) → yarar → yazar + yaz; − kün//gün (işıq) yay + ar = yayar (işığın çox yayılması, işıqlanma dərəcəsinin çox olması) = yay; − kün//gün (işıq) + küz (köz) + ər=küzər→küz=güz (payız); − kün//gün (işıq) kış//qış + ar = kışar//qışar = kış//qış = qış...
Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|