Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 235
“Dün” sözünün “gecə yarısı” anlamlı “dün burcuğı” birləş- məsində tərəflərdən biri kimi çıxış etməsi də yuxarıdakı tezisləri qüvvətləndirir: “...dün burcuğında Qazan bəgiη ordısına gəldi” (D- 38). Bir cəhəti də vurğulayaq ki, “dün” sözü müasir dilimizdəki “dünən” və “tünlük” (adamların bir yerə çox yığılması...) sözlərin- də fonetik və semantik dəyişmələrlə işlənir. Türk dillərində işlən- mə səviyyəsi isə belədir: “...müasir türk dillərindən Türkiyə türk- cəsində “dünən” mənasında “dün”, başqırd, qazax, qırğız, özbək, tatar, uyğur və s. türkcələrdə də “gecə” mənasında fonetik variant- larla tön//tün şəklində işləkliyini davam etdirməkdədir” 1 .
Gecə. İlk olaraq “gecə” sözünün “Kitab”da işlənmə mövqe- yinə diqqət yetirək: müstəqil şəkildə işlənib: gecə. “Gecə yatur- kən Qaracıq çoban qara qayğulu vaqeə gördi” (D-39)...; “gecədən” düzəltmə sözündə kök morfemi kimi çıxış edib: gecədən. “...gecə- dən bir quzı bişürüb dururam” (D-49); “gecə-gündüz” mürəkkəb sözünün birinci tərəfi kimi işlənib: “gecə-gündüz”. “Gecə-gündüz demədilər, yortma oldı” (D-301). Ə.Rəcəbli Orxon-Yenisey abidələrindəki “kiçə” (gecə) sö- zündən bəhs edərkən yazır: “...Bu şəkilçi (-ə şəkilçisi nəzərdə tu- tulur – Ə.T.) zərfdən isim düzəldir; məsələn, kiç “gec” – kiçə (MÇ 13) “gecə”. Kiçə yaruq batur erigli süηüşdim (MÇ 13) “Gecə ay batırkən döyüşdüm”. Kiçə “gecə” sözünü isim kimi də (zaman adını bildirən isim kimi) zərf kimi də götürmək olar. Bu söz ad- verbiallaşdıqda zərf kimi götürülür və cümlənin zərfliyi olur” 2 .
qərarlaşdırılmış vaxtdan sonra“ anlamlı “gec” sözünün götürülmə- si inandırıcı görünür. Amma “gecə” sözünün etimologiyasına baş- qa bucaqlardan da yanaşmaq olar. Bəllidir ki, günün əsas hissələ- rindən birinin adı kimi işlənən “gecə” sözü “günün günbatandan günçıxana qədər, axşamdan səhərə qədər olan hissəsi” mənasında-
1 A.Məmmədova. “Dədə Qorqud kitabı”nın leksikası. Bakı, 2009, səh.39. 2 Ə.Rəcəbli. Göytürk dilinin leksikası. Bakı, 2004, səh.241. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 236
dır. Yaxud Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “gecə” sözü ilə bağlı verilmiş digər şərhlərə nəzər salaq: ...gecə qaralmaq (düş- mək) – gündüz qurtarıb gecə başlamaq...; gecə keçmək – gecənin gec vaxtı olmaq...” 1 . Bu qeydlər aydın şəkildə göstərir ki, gün ba- tanda, yəni gün işığı düşməyəndə “gecə” olur. Burada assosiativ olaraq çoxmənalı “keçmək” felinin “sönmək” mənasında işlənmə- si yada düşür: “Keçmək – sönmək: Lampa keçdi; Çıraq keçdi”. Bu nümunələrdəki “lampa” və “çıraq” sözləri şərti olaraq “gün işığı” birləşməsi ilə əvəzlənərsə, belə bir model alına bilər: “Gün işığı keçdi = qaranlıq oldu, gecə oldu = gecə”. Bu mənada zaman anla- yışlı “gecə” sözünün sönmək, ötüb keçmək, ötüb getmək, çəkilib getmək və s. anlamlı “keçmək” feli əsasında yarana bilməsi şübhə doğurmur, əksinə, məntiqli görünür. Burada lampa işığının keç- məsini metaforik–metonimik ifadələrlə canlandırmış Ə.Məmməd- xanlının bir cümləsini xatırlatmaq yerinə düşür: “Otağımdakı işığı keçirəndə xəfif, qırmızı bir parıltının pəncərə şüşələrində titrədiyi- ni görürdüm...” Maraqlıdır ki, H.K.Sanılı da gündüz sözünə işıq, gecə sözünə qaranlıq, kölgə kontekstində aydınlıq gətirməyə çalışıb: “Yer öz başına fırlanan zaman gah bu tərəfi günə baxır, gah da o tərəfi. Gün tərəfi işıq olur, o biri tərəfi qaranlıq (kölgə). İşıq tərəfə biz gündüz, kölgə tərəfə gecə deyirik” 2 . “Gecə” sözünün ilkin formasını alar (dan söküləndə...), kışar (qış), güzər (güz, payız) kimi zaman məzmunlu sözlərin tarixən işlənmiş formalarına uyğun şəkildə bərpa etməyə çalışaq: Gün (işıq) keçər vaxtı=keçər=gecə (ç→c əvəzlənməsi dilimiz üçün sə- ciyyəvidir, “r” səsinin düşməsi də mümkündür. Müq.et: alar taηla (səhər çağı)// ala taηla (səhər çağı). Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, “gecə” və “dün” (gecə mənasında) sözləri eyni semantik şaxədə birləşir. Bu da təbiət hadisəsinin, daha dəqiqi, günün bat- masının eyni semantik şaxədə birləşən sözlərlə ifadəsi ilə bağlıdır.
1 Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. III cild, Bakı, 1983, cəh.146. 2 S.Bayramova. Hacı Kərim Sanılının pedaqoji fəaliyyəti və maarifçilik görüşləri. Bakı, 2014, səh.62.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 237
Gələcək zaman mənasını ifadə edən isimlər Türkologiyada gələcək zaman məzmunlu isimlərin ayrılıqda öyrənilməsinə rast gəlinmir. Fikrimizcə dünən, indi, sonra və s. kimi sözlər keçmiş, indiki və gələcək zaman məzmunlu zərflər başlığı altında öyrənildiyi kimi, “yarın” (sabah, gələcək gün) sözü- nün də gələcək zaman məzmunlu isimlər başlığı altında izahı məq- bul hesab oluna bilər. Bu mənada “Kitab”da işlənmiş “yarın” sözü ilə bağlı aşağıdakıları söyləmək olar: – müstəqil şəkildə gələcək zaman mənasını ifadə edir: “Yarın qızıηı maηa vergil” (D-185). – indiki zaman məzmunlu “bu gün” birləşməsindən sonra, daha doğrusu, onunla yanaşı işlənir ki, bu da obrazlılığı qüvvətlən- dirməyə xidmət edir: “Bu gün – yarın qanda isə, gəlür” (D-26). Maraqlıdır ki, bu vahidlərin antonimliyi eyni cümlə daxilində də özünü göstərir: “Bu gün bən geydim, yarın naibim geysün” (D- 89);
– yarınkı (sabahkı) sifətində kök morfemi kimi çıxış edir: “Yarunkı gün zəman dönib, bən ölib sən qalıcaq tacım-taxtım saηa vermiyələr...” (D-125); – “yarın qiyamət güni” frazemində semantik dinamika məhz “yarın” sözü ilə başlanır: “Yarın qiyamət günində mənim əlüm Qazan xanıη yaqasında olsun...” (D-298). Türkiyə türkcəsində ədəbi dil səviyyəsində işlənən “yarın” sözü Azərbaycan ədəbi dili üçün arxaikləşib. Amma burada “ya- rın” sözünün bədii ədəbiyyatımızda, xüsusən də şeir dilindəki ob- razlılıq yaratma imkanlarını da qeyd etmək lazım gəlir (məsələn, R.Rzanın şeirlərində: Mübarizə bu gün də var, yarın da...). Qeyd etdiyimiz kimi, Günəşin (işığın) hərəkətini, daha doğ- rusu, onun dönməsi və ya əyilməsini ifadə edən çoxmənalı “dön- mək” felinin ikiqat semantik konversiyası əsasında keçmiş zaman məzmunlu “dünən” sözünün yarana bilməsi məntiqli görünür. Bu baxımdan “dünən” sözü bu günə nisbətdə “bu gündən əvvəlki Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|