Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 244
“ya” morfeminin həmin sözlər üçün praforma olduğunu ehtimal edir; − müəllif müxtəlif mənbələrə istinad edərək Altay dillərində- ki “yaz” sözü ilə digər dillərdəki bahar, bahar fəsli anlamlı sözlə- rin genetik əlaqəsini təsdiqləyə bilən faktları təqdim edir: яра (bol- qar), яр (ukrayna), jaгo (çex), jarz (polyak)... B.Məhərrəmlinin izahları, eləcə də onun istinad etdiyi çox- saylı mənbələr bir daha sübut edir ki, fəsil anlamlı “yaz” sözünün semantikası Günəşin hərəkəti kontekstində araşdı-rılmayıb: Azərbaycan folklorşünaslığında “qış” və “yaz” fəsillərinə dair izahlara daha çox rast gəlinir. Bu da, heç şübhəsiz ki, “Nov- ruz bayramı” ilə bağlıdır. Burada bəzi fikirlərə münasibət bildir- məklə kifayətlənmək olar: M.Seyidov ilin fəsillərindən birinin digərini əvəz etməsini tə- biətin təbii dinamikası baxımından araşdırarkən “Kosa-kosa” mə- rasiminin semantikasına söykənir: “Əksliklərin bir-birindən doğ- ması anlayışına yazla bağlı “Kosa-kosa” mərasimində də rast gəli- rik. Qışın rəmzi kosa ikicanlıdır:
Mənim kosam canlıdır, Qolları mərcanlıdı, Kosama əl vurmayın, Kosam ikicanlıdı. Kosa – qış yaza hamilədir. İstər-istəməz o, bu “uşağı” – yazı doğmalıdır. Təbii əksliklər arasındakı mübarizə həyatı irəli (yaza, yazda yaya və s.) aparır” 1 .
M.Həkimov “Novruz bayramı”nın səciyyəvi cəhətlərindən bəhs edərkən göstərir: “...Oğuz tərəkəmələrinin təqvim hesabında qış bahara qədər təxminən aşağıdakı kimi hesablanır: böyük çilə (22 dekabr – 19 yanvar), kiçik çilə (20 yanvar – 18 fevral), boz ay (19 fevral – 20 mart). Yeni ilə - Novruza hazırlıq məhz böyük çillə (çilə -Ə.T.) çıxandan sonra 40 gün müddətinə davam edir. Yəni
1 M.Seyidov. Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən. Bakı, 1989, səh.178. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 245
təxminən 20 yanvardan sonrakı gələn çərşənbə, əslində, Su çər- şənbəsini əhatə edir. Yəni, əslində, Su, Od çərşənbələri kiçik çillə- ni (çiləni – Ə.T.) və boz ayın müəyyən gününü əhatə edir...” 1 .
hissəyə bölünməsi (böyük çilə, kiçik çilə və boz ay) müasir etnoqrafiyamızda eynilə yaşamaqdadır; R.Qafarlı Günəş işığını ilkin dünyagörüşü formalaşdıran bir varlıq kimi təhlil süzgəcindən keçirir: “İşıq-qaranlıq. Qədim türk- lər təbiətlə bağlanan bayramlara xüsusi önəm verirdilər. İlk olaraq işığın (istinin, xeyirin) mənbəyinə – günəşə, aya, ulduzlara tapınan əcdadlarımız bütün zamanlarda başını uca tutmuş, həmişə ümidini göylərə dikmiş, təsəllisini göylərdən almış və əllərini göyə qaldı- rıb göy üzündən pənah diləmişlər. İşıq–istilik–canlılıq Xeyirin, qaranlıq–soyuq–ölüm isə Şərin əlamətləri sayılımışdır...” 2 .
namikasını Gündüz – Gecə, Günəş – Ay, Yay (yaz) – Qış (payız) və s. ikili qarşıdurma blokları təşkil edir...” 3 .
fəsil adları birbaşa Günəşin hərəkət trayektoriyasına, onun işığının düşmə bucağına uyğun şəkildə adlandırılıb. Bu fikrin düzgünlüyü- nü arqumentləşdirən tutarlı faktlar isə müxtəlif mənbələrdədir. Bunlardan biri və birincisi M.Kaşğarinin “Divan”ı hesab oluna bilər. Ona görə ki, Günəş işığının çəkilməsinin və ya azalmasının “kışar” (qış) (...Günəş göyün ortasından çəkilsə, yenə belə deyilir. Kışar – kışmak. MK. III, səh.179), payızın girməsinin “küzər” (güz) (...öd küzərdi + mövsüm payızlaşdı, payız fəsli girdi, kü- zərür – küzərmək. MK. II, səh113) şəklində ifadəsinə digər qədim mənbələrdə, demək olar ki, rast gəlinmir. Ən maraqlısı, həm də ən unikal olanı isə budur ki, “Divan”da “kışar” (qış) və “küzər” (güz,
1 M.Həkimov. Oğuz-Tərəkəmə xalq mərasimləri və meydan tamaşaları. Bakı, 1997, səh.19. 2 R.Qafarlı. Novruz – yaranış, oyanış və yeniləşmə bayramı. Xalq qəzeti, 20 mart 2013-cü il. 3 S.Rzasoy. Oğuz mifinin paradiqmaları. Bakı, 2004, səh.146. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 246
payız) şəklində işlənmə “yaz” və “yay” fəsil adlarının ilkin forma- larını da bərpa etməyə imkan verir. Məsələn, belə: yarar//yazar = yaz; yayar = yay. M.Kaşğarinin “Divan”ında “yazıl”maq sözünün “yaz” mənasında işlənməsinə rast gəlinir ki, bu da bərpa etdiyimiz “yarar” (yaz) sözü ilə həm fonetik tərkib, həm də semantika baxımdan oxşardır:
“Türlük çəçək yarıldı, Barçın yadhım kərildi,
Tumluğ yana kəlgüsüz”
* * * Yazın gəlişini vəsf edərək deyir ki, əlvan çiçəklər açdı, ipək parçadan xalı sərildi, cənnətin yeri göründü, hava qızdı, daha qar, soyuq geri gəlməyəcək” 1 . Qarşılaşdırmalar, xüsusən də mətnin semantik yükü “yarılmaq” sözünün “yaz” fəsli ilə bağlı işləndiyini açıq-aydın göstərir. Türk dilləri üçün səciyyəvi olan yaz, yay, güz (payız) və qış sözləri ilə bağlı yuxarıda göstərdiyimiz ilkin formalar (yarar// ya- zar, yayar, küzər//güzər, kışar) onu deməyə əsas verir ki, bu sözlər, əslində, tarixən Günəşin hərəkətini ifadə edən feillər olub, sonrakı dövrlərdə isə zaman məzmunlu isimlərə transformasiya edilib.
Yarar//yazar, yayar, küzər//güzər və kışar sözlərinin seman- tik yükü açıq-aşkar şəkildə göstərir ki, bu sözlər Azərbaycanda, eyni zamanda ona yaxın olan türk ərazilərində Günəşin hərəkəti və istiliyinin düşmə dərəcəsini aydın şəkildə, hətta dəqiqliklə ifa- də edir. Bu mənada ilin fəsillərinin adlarının birbaşa təbiət hadisə- ləri ilə bağlı olaraq yarandığını astronomiya və dilçiliyə dair fikir- lər kontekstində nəzərdən keçirək:
1 M.Kaşğari. “Divanü lüğat-it-türk”. I cild, 2006, səh.179. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|