Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 247
lektika boyunca yerini dəyişərək cənub yarımkürəsindən şimala keçir ki, həmin vaxtda da günəş yazın gecə-gündüz bərabərliyi nöqtəsində olur. Şübhəsiz ki, bərabərlik nöqtəsi Günəş şüalarının yer kürəsini iki yerə bölməsi, yarması nəticəsində meydana gəlir. Bu da məntiqə zidd olmayan belə bir sxemi təqdim etməyə imkan verir: “Günəş (şüa, işıq) yarar = yarar→yar→yaz. “Yarar” felinin assosiativliyi kontekstində təqdim etdiyimiz bu sxem yaz fəslinin başlanğıc günü (20-21 mart), eyni zamanda onun daxil olduğu za- man kəsiyi ilə birbaşa bağlanır. Bəllidir ki, “yaz” fəsli 20-21 mart- dan (Yerin şimal yarımkürəsində yaz gecə-gündüz bərabərliyin- dən) 21-22 iyuna (yay günəş duruşunadək) qədər davam edir. Bu dövrdə Azərbaycan və onunla eyni enlikdə yerləşən ölkələrdə (Türkiyə, Türkmənistan, Özbəkistan...) Günəşin düşmə bucağı 50˚ dərəcəyə bərabər olur (bu, qış fəslində 26,5 dərəcə olur). Deməli, “yarar→yar→yaz” (r→z keçidi mümkündür: yarmaq-yazmaq) sxemindəki dinamika həqiqətə uyğundur. Yəni “yarar→yar→yaz” modelindəki çoxmənalı “yarar” (yarmaq) feli “yaz” fəslində Günəşin düşmə bucağının 50 ˚ -yə bərabər olmasını birbaşa ifadə edir. Bu fikrin reallığına “qış” sözünün ilkin forması kontekstində də aydınlıq gətirmək mümkündür. Belə ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz enliklərdə yerləşən ölkələrdə qış fəslində Günəşin düşmə bucağı 26,5 dərəcəyə bərabərdir ki, bu da qədim türk dilində “kışar” (çəkilər, azalar, qısalar) sözü ilə ifadə olunub. Bu qeydlərə sxemlər şəklində diqqət yetirək: Günəşin düşmə bucağı 50˚ - yarar→yar→yaz Günəşin düşmə bucağı 26,5˚ - kışar→kış→qış Bu qanunauyğunluq “yay” və “güz” (payız) fəsil adlarında da özünü göstərir: Günəşin düşmə bucağı 73,5˚ - yayar (Günəş işığının çox yayılması) → yay Günəşin düşmə bucağı 50˚ - küzər//güzər (Günəş işığının zəifləməyə başlaması, közərməsi) → küz//güz (payız) “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 248
Şərti olaraq təqdim etdiyimiz bu sxem ilin fəsillərinin adları ilə Günəşin düşmə bucaqları (Azərbaycan və onunla eyni enlikdə yerləşən ölkələrdə) arasında olan məntiqi bağlılığı aydın şəkildə göstərir. Burada bir həqiqəti vurğulamaq lazım gəlir: heç bir texni- ki vasitə olmadan təbiətdəki qanunauyğunluğu, o cümlədən Gü- nəşin hərəkət trayektoriyasını müşahidə edərək onu sözlərlə zər- gər dəqiqliyi ilə ifadə edən qədim türkün zəngin dünyagörüşünə, düha sahibi olmasına heyrətlənməyə bilmirsən. Necə də heyrətlən- məyəsən! Axı bu sözlərin hər biri VII-VIII yüzilliklərə aid Orxon- Yenisey abidələrində tam sabitləşmiş sözlər kimi işlənib: yaz, yay, küz, kış. Bu isə o deməkdir ki, həmin sözlərin yaranma tarixi Orxon-Yenisey abidələri dövründən çox qədimdir. Yuxarıda qeyd etdik ki, “yazar” sözü də “yaz”ın ilkin for- malarından biri kimi görünür. Maraqlıdır ki, “yazar” sözü ilə M.Kaşğarinin “Divan”ında işlənmiş “yazılmaq” (açılmaq) sözü arasında təkcə fonetik yox, həm də semantik yaxınlıq müşahidə olunur. Daha doğrusu, bu yaxınlıq yazın gəlişini əks etdirən par- çanın ümumi semantikası kontekstində müəyyənləşir:
Bükündən ol yazıldı, Öküş yatıb üzəldi, Yerdə kopa adhrışur. Yazdan bəhs edərək deyir: min bir çiçək qönçəsindən çıxa- raq açıldı, yer altında çox yatmaqdan sıxılan bitkilər filizlənərək ayağa qalxır və bir-birindən ayrılır” 1 .
Bütün bunlardan sonra “Kitab”da işlənmiş “yaz” sözü ilə bağlı aşağıdakıları söyləmək olar: – konkret zaman kəsiyini ifadə edir: “Bir yazın, bir güzin buğayla buğrayı savaşdırarlardı” (D-15). Buradakı “yazın” sözü “yaz” ismi əsasında yaranmış “yazda” anlamlı zaman zərfidir; bu sistemə -da şəkilçisi ilə düzəlmiş “yazda” zaman zərfini də əlavə
1 M.Kaşğari. “Divanü lüğat-it-türk”. I cild, Bakı, 2006, səh.271. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 249
etmək olar: “Qışda – yazda qarı-buzı ərinməyən Qazılıq dağına gəldi çıqdı” (D-26); –“yapa-yapa qarlar yağsa, yaza qalmaz” (D-3) atalar sözündə “yaz” lekseminin məntiqi mərkəz funksiyasında çıxış etməsi qaba- rıq şəkildə görünür. Digər tərəfdən, “ya” hecasının təkrarlanması məhz “yaz” sözündəki “ya” ilə tamamlanır ki, bu da mətndəki lirizmi, ahəngdarlığı qüvvətləndirir. “Kitab”da “Novruz bayramı”nın adı çəkilmir, amma bir sıra sintaktik bütövlərdə təbiətin bir günü elə təsvir edilir ki, istər- istəməz yazın gəlişinin bayram edilməsi yada düşür:
“Salqum-salqum taη yelləri əsdigində, Saqallu boz ac turğay sayradıqda, Bədəvi atlar issin görüb oğradıqda, Saqalı uzun tat əri baηladıqda, Ağlı-qaralı seçilən çağda, Qalın Oğuzıη gəlini-qızı bəzənən çağda, Köksi gözləl qaba tağlara gün dəgəndə. Bəg yigitlər cılasınlar bir-birinə qoyulan çağda”(D -21) Göründüyü kimi, bu parçada nə “yaz”, nə də ki “Novruz” sözü işlənib. İlin digər fəsillərinin də adları çəkilmir. Ancaq mət- nin ümumi semantik yükü yaz fəslinin hər hansı bir gününün yox, məhz başlanğıc gününün (21-22 mart) təsvir edildiyini göstərir. Bu qənaətin reallığını aşağıdakı kimi arqumentləşdirmək olar: − qız-gəlinin bəzənməsi (Qalın Oğuzıη gəlini-qızı bəzənən çağda) birbaşa bayram əhvali-ruhiyyəsini əks etdirir. Bu, müasir etnoqrafiyamızda eynilə yaşamaqdadır: “Növruz bayramı idi. Kənd uşaqları səbirsizliklə axşamın düşməsini gözləyir, tez-tez xırman yerinə topladıqları ota baxırdılar... Qızlar da sakit otur- murdular. Özlərinə təzə paltar tikir, axşama qədər hazır edib geyinməyə çalışırdılar...” (İ.Şıxlı. “Dəli Kür” romanı, Bakı, 1982). − sonuncu misrada igidlərin, pəhləvanların bir-birilə güləş- məsi ifadə olunur ki, bu da “Novruz bayramı” üçün xarakterikdir;
Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|