Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

253

 

+ güz (türk dillərində k→g; ü→ö səs əvəzlənmələri və -ər şəkilçi-

sinin ixtisarı mümkün hadisələrdəndir). Bu qeydlərin düzgünlüyü-

nü qüvvətləndirən digər faktlara müraciət edək. S.Əlizadə  “Oğuz-

namə”də işlənmiş “Qış közi qırağu olur” deyimindəki köz və qı-

rov sözlərinin poetik semantikası barədə  yazır: “Qışın közü qırov 

olur” cümləsində metaforik təfəkkürün sərrastlığı heyrətləndirici-

dir; poetik obraz ustalıqla yaradıldığı kimi, sətiraltı məna da sənət-

karlıqla ifadə olunmuşdur: zahiri görünüşünə, rənginə görə köz qı-

rova, qırov da közə çox bənzəyir. Lakin köz yandıran istilik mən-

bəyidirsə, qırov yandıran  soyuqluq mənbəyidir. Demək, qırovun 

köz adlandırılması, xəfif bir kinayənin təcəssümü kimi başa düşül-

məlidir (yəni qışın qırovu da yandırır, amma qızdırmır, dondu-

rur)”

1

. Bizə belə  gəlir ki, “Kitab”ın  “müqəddimə”sində  işlənən 

“Yapa-yapa qarlar yağsa, yaza qalmaz”, “Yapağlu” gökcə çəmən 

güzə qalmaz” atalar sözlərində olduğu kimi, “Oğuznamə”də işlə-

nən “Qış közi qırağu olur” deyimində də təbiət hadisəsi real, am-

ma obrazlı şəkildə canlandırılıb. İlk olaraq qeyd edək ki, “Qış közi 

qırağu olur” deyimi motivləşmə baxımından folklorumuzdakı 

“Qış dumanı qar gətirər, yaz dumanı bar” nümunəsi ilə səsləşdiyi 

üçün belə yozula bilər: “Qış közü (günəşi) qırov yaradar (gəti-

rər)”. Bu mənada S.Əlizadənin “...qırovun köz adlandırılması, xə-

fif bir kinayənin təcəssümü kimi başa düşülməlidir (yəni qışın qı-

rovu da yandırır, amma qızdırmır, dondurur)” fikrini eynilə qəbul 

etmək olmaz. Belə ki, “qırov” “payızın axırlarında soyuqlar dü-

şəndə gecələr yerə, yarpaqlar və s. üzərinə kiçik kristallar şəklində 

qonan qar kütləsi, şehin donmuş zərrələri”

2

 mənasındadır. Bu isə o 

deməkdir ki, “qırov” Günəş işığı zəiflədiyi, közərdiyi zaman kəsi-

yində, yəni payızın  (əslində, güzün) axırlarında yaranır. Deyimdə-

ki “qış közi” ifadəsi də  məhz qış günəşi, yaxud qışda (əslində, 

payızın sonlarında) günəş  işığının azalması, közərməsi mənasına 

uyğun gəlir. Deməli,  deyimdəki ilkin məna belə yozula bilər: “Qı-

                                                            

1

 S.Əlizadə. Müdriklərin sönməyən işığı. Oğuznamə. Bakı, 1987, səh.14. 

2

 Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. I cild, Bakı, 1964, səh.521. 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

254

 

şın közü (günəşi) qırov yaradır”. Heç şübhəsiz ki, həmin deyimdə-

ki  məcazi məna da bu kontekstdən kənar deyil. Bu qeydlər “Qış 

közi  qırağu olur” deyimindəki “köz” sözü ilə payız anlamlı “güz” 

sözü arasında məntiqi bağlılıq görünür” – qənaətini də söyləməyə 

imkan verir. 

“Kitab”da işlənən “güz” sözünün səciyyəvi cəhətləri ilə bağlı 

aşağıdakıları söyləmək olar: 

− konkret zaman kəsiyini ifadə edən bir söz kimi çıxış edir: 

“Yapağlu gökçə çəmən güzə qalmaz” (D-3); 

− “güzin” sözündə kök morfemi kimi işlənməsi müşahidə 

olunur: “Bir yazın, bir güzin buğayla buğrayı  savaşdırarlardı” (D-

15). Buradakı “güzin” payızda anlamlı düzəltmə zaman zərfidir, 

müasir ədəbi dilimiz üçün arxaikləşmiş vahidlərdəndir; 

- bir sıra təşbehlərdə semantik dinamika məhz “güz” sözü ilə 

başlanır: “Güz almasına bəηzər al yaηaqlım!” (D-12); “Güz  alma-

sı kibi al yanağını tartdı, yırtdı” (D-92). “Güz” sözü, daha dəqiqi, 

“güz alması” (payız alması) ifadəsi ilə başlanan bu təşbehlərdən 

birincisində qadın obrazının gözəlliyi, ikincisində isə onun qəmli, 

kədərli anları qabardılır... 

Yuxarıdakı dil faktları və şərhlər göstərir ki, “güz” sözü ədə-

bi dilimizə qaytarılmalıdır: birincisi, ona görə ki, qədim türk abi-

dələrində, xüsusən də “Kitab” kimi sanballı bir abidənin dilində 

intensiv şəkildə işlənib; ikincisi, müasir ədəbi dilimizdəki “payız” 

sözü fars mənşəlidirsə (“payız” bəzi araşdırmalarda qıpçaq mən-

şəli söz kimi göstərilir), bərpa etmək istədiyimiz “güz” sözü türk 

mənşəlidir; üçüncüsü, “güz” sözü formasına görə müasir ədəbi 

dilimizdə ilin fəsillərinin adlarını bildirən sözlərə çox yaxındır. 

Konkret desək, bu sözlərin dördü də (yaz, yay, güz, qış) üç səsdən 

ibarətdir, ən əsası isə dördü də örtülü-qapalı heca tipindədir. “Pa-

yız” sözü isə bu sistemə daxil ola bilmir; dördüncüsü, yaz, yay və 

qış sözləri kimi “güz”də Günəş  işığının düşmə  dərəcəsinə uyğun 

olaraq yaradılıb; beşincisi, “güz almasına bəηzər al yaηaqlım!” ki-

mi obrazlı ifadələrdəki “güz” sözü “payız”la əvəzlənərək oxucula-

ra təqdim olunur ki, bu da həmin ifadələrin poetik çəkisini xeyli 

---

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

255

 

azaldır; altıncısı, “güz” sözü şivələrimizin əksəriyyətində mühafi-

zə olunur ki, bu da onun ədəbi dilimizdə sabitləşməsinə təkan verə 

bilər. 

Qış.  İlin fəsillərindən dördüncüsünün “qış” sözü ilə ifadə 

olunması təsadüfi deyil. Belə ki, qış fəsli şimal yarımkürəsində de-

kabrın 22-dən martın 21-nə  və ya 22-nə  qədər davam edir. Bu 

dövrdə Azərbaycanda və onunla eyni enlikdə olan  ölkələrin əra-

zisində Günəşin düşmə bucağı 26,5˚-yə  bərabər olur, bu zaman 

kəsiyində gündüz qısa, gecə isə uzun olur. Bu hadisələrin assosia-

tivliyi azalmaq, gödəlmək anlamlı “qısalmaq” sözünü yada salır. 

Bu sözün kök morfemi (qıs) isə fəsil anlamlı “qış” sözü ilə səslə-

şir, daha doğrusu, s → ş səs  əvəzlənməsi nəzərə alınmazsa (belə 

bir səs keçidi türk dilləri üçün səciyyəvidir), tam eyni fonetik tər-

kibli sözlər hesab oluna bilər. Bu da, heç şübhəsiz ki, “qısalmaq” 

sözünün çoxmənalılığı ilə bağlıdır. Bu mənada həmin zaman kəsi-

yinin (22 dekabrdan – 22 marta qədər) “qış” sözü ilə ifadə olun-

ması  təbii görünür. Digər tərəfdən, bu fikri M.Kaşğarinin “Di-

van”ındakı “çəkilmək” anlamlı “kışar” sözü də qüvvətləndirir: 

“...Günəş göyün ortasından çəkilsə, yenə  də belə deyilir. Kışar–

kışmaq)”

1

. “Qış” sözü ilə bağlı dediklərimizi belə modelləşdirmək 

olar: “kış + ar = kışar → kış = qış”. 

İlin ən soyuq fəsli anlamlı “qış” sözü “Kitab”da cəmi bir də-

fə işlənib: “Qışda-yazda qarı-buzı ərinməyən  Qazılıq tağına gəldi, 

çıqdı” (D-26). Bu cümlədəki “qışda” sözünü belə  səciyyələndir-

mək olar: zaman məzmunlu  isim əsasında düzəlmiş zaman zərfi-

dir; antonimi (yazda) ilə yanaşı  işlənib; bədii təyin daxilində ilk 

söz kimi çıxış edib, daha doğrusu, bədii təyindəki semantik 

dinamika məhz “qışda” sözü ilə başlanıb...  

 

365 gün mənasını ifadə edən yıl//yil (il) sözü 

Məlumdur ki,  Yerin Günəş ətrafında fırlanma müddəti 365 

gün 5 saat 48 dəqiqə 46,1 saniyədir. Bu zaman  kəsiyi qədim türk 

                                                            

1

 M.Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk. III c., Bakı, 2006, səh.179. 

---