Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İki yildə
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 256
dilində yıl//yil sözü ilə ifadə olunub. Müasir ədəbi dilimizdə isə “il” şəklində sabitləşib. Sual yaranır: 365 günü əhatə edən bir za- man kəsiyi qədim türk dilində nə üçün məhz yıl//yil sözü ilə ifadə olunub? Bunların arasında hansı semantik bağlılıq var? Qədim türk dilində yıl//yil sözünün mənasına diqqət yetirək. Məsələn, “Oğuznamə”də işıqlandırmaq, parlatmaq anlamlı “yıldırmaq” sö- zünə rast gəlinir: “Yıldırayıq yana gəlsə, yaza bun yoq”. Bu de- yimdəki birinci söz məhz işıqlandırmaq mənasındadır. Yaxud “Yalab-yalab yalabıyan incə tonlum!” (“Kitab”) misrasındakı “yal” kök morfeminin parlaq mənasında işlənməsi açıq-aydın şə- kildə görünür. Bir cəhəti də qeyd edək ki, yıldız (ulduz), yıldırım (ildırım), yılğım (ilğım) kimi sözlərin ilk hissəsindəki “yıl”da parlaq, işıqlı anlamlıdır. Bu tip sözlərin “yal” kök morfemindən törəmə olması türkologiyaya bəllidir: “Azərbaycan dilində “al” kökü yaldız sözündə də işlənir. Ona görə də daha qədim dövrdə “al” sözünün “od” anlamlı “yal” kökündən törəmə ehtimalı vaxtilə Q.Vamberi tərəfindən irəli sürülmüşdür. O, “al” sözünü “parla- maq” anlamında olan “yal” sözü ilə bağlamışdır” 1 . Bu mənada 365 gün anlamlı yıl//yil sözünü də həmin semantik şaxəyə daxil etmək olar: birincisi, ona görə ki, yıl//yil sözü fonetik tərkibcə həmin vahidlərə çox yaxındır; ikincisi, yaz, yay, güz (payız) fəsillərini əhatə edən ayların və ya günlərin cəmi yıl//yil adlanır ki, bu da təsadüfi deyil. Belə ki, fəsil adları məhz Günəşin (işığın) düşmə dərəcəsinə uyğun şəkildə adlandırılıb (əvvəlki səhifələrə bax). Qeyd etdiyimiz kimi, qədim türk dilində yıl//yil sözü həm də işıq mənasında işlənib. Bu mənada belə bir bərpa məqbul hesab oluna bilər: Günəş yılı//yili = Günəş işığı. Deməli, parlaq, işıq anlamlı yıl//yil sözü əsasında zaman məzmunlu yil (il) ismi yaranıb – qə- naətinə gəlmək mümkündür. Bir məsələni də qeyd edək ki, Günə- şin (işığın) bir gün (24 saat) ərzində keçməsi və görünməsi “gecə” və “gündüz” sözləri ilə ifadə olunubsa, 365 gecə və gündüzü əhatə edən zaman kəsiyi də (Yerin Günəş ətrafında fırlanma müddəti)
1 F.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. Bakı, 1988, səh.150-151. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 257
işıq anlamlı yıl//yil sözü ilə adlandırılıb. Deməli, bu tip sözlərin hər biri Günəş və onun hərəkət trayektoriyasına uyğun şəkildə yaradılıb. “Kitab”da “yil” sözünün işlənmə məqamlarına diqqət yeti- rək:
– birinci növ təyini söz birləşməsinin ikinci tərəfi kimi işlənib: “Qız, sən maηa bir yil baqğıl!” (D-261); – “yildə” zaman zərfində kök morfemi kimi çıxış edir: “Bir yildə gəlməzsəm, iki yil baqğıl!” (D-261). Bu cümlədəki “yildə” zaman zərfi də birinci növ təyini söz birləşməsinin əsas tərəfi kimi işlənib. Diqqətçəkən məqamlardan biri də budur ki, yil və yildə sözləri “Kitab”ın dilində daha çox I növ təyini söz birləşməsinin 2-ci tərəfi kimi çıxış edir: “İki yildə gəlməzsəm, üç yil baqğil!” (D-261).
şəkildə ifadə edən sözlər Çağ. Vaxt, zaman anlamlı “çağ” sözünə Kitab”da beş dəfə rast gəlinir: “Ağlı-qaralı seçilən çağda” (D-21); “Qalın Oğuzıη gəlini-qızı bəzənən çağda” (D-21); “Bəg yigitlər cilasınlar bir- birinə qoyulan çağda” (D-21)... Bu nümunələrin hər üçündə “çağ” sözü ismin yerlik halında işlənib, eyni zamanda hər üç məqamda “çağ” sözünün indiki zaman məzmunlu -an 2 feli sifət şəkilçili söz- dən sonra (seçilən, bəzənən, qoyulan) işlənməsi özünü göstərir. Bu da mətndəki poetik semantikanı, eləcə də eyni zamanlılığı qabarıq şəkildə nəzərə çarpdırma ilə bağlıdır.
sən, üç məqamda müşahidə olunur: “ol” sözü ilə birlikdə keçmiş zaman məzmunu ifadə edir. “Məgər ol dəm Bayındır xan bəglər ilə seyrana yetmişlərdi” (D-216); “həman” sözü ilə birlikdə indiki zaman məzmunu ifadə edir: “Dedi, həman dəm günbəd yarıldı, yedi yerdən qapu açıldı” (D-229); keçmiş zaman məzmunlu -dı- ğıη feli sifət şəkilçili sözlə birlikdə keçmiş zaman məzmunu ifadə
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 258
edir: “Evin yağmalatdığıη dəm Taş Oğuz bilə bulınmadı, səbəb, oldur” (D-292). Bu nümunələrin hər üçündə “dəm” sözü I növ təyini söz birləşməsinin ikinci tərəfi kimi işlənib: ol dəm, həman dəm, evin yağmalatdığıη dəm.
tab”da iki məqamda müşahidə olunur: birləşmə daxilində “ol” işa- rə əvəzliyi ilə birlikdə keçmiş zaman məzmunu ifadə edir: “Ol
daxilində “bu” işarə əvəzliyi ilə birlikdə indiki zaman məzmunu ifadə edir: “Bu məhəldə, sultanım, Salur Qazanla Qaraca çoban çapar yetdi” (D-56). “Kitab”da intensivliyi ilə fərqlənən (on dəfə işlənib) “məhəl” sözü ədəbi dilimiz baxımından arxaizmdir. Şivələrimizdə isə “Kitab”dakı, həm də mənbə dildəki forma və semantikasına uyğun işlənir. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan dilinin Başkeçid şivəsində məhəl//məhəli şəklində mühafizə olunan bu sözə V.Canqidze tam başqa bucaqdan yanaşıb. Müəllifə görə, türkmən dilindəki “ma- xal” Başkeçid şivəsində “məhəli” şəklində mühafizə olunur 1 . Bu fikirlərlə razılaşmaq olmaz: birincisi, “məhəl” sözü dilimizə türk- mən dilindən yox, ərəb dilindən daxil olub; ikincisi, həmin söz təkcə Başkeçid deyil, ümumən qərb şivələri üçün səciyyəvidir; üçüncüsü, məhəl sözü qərb şivələrində iki formada mühafizə olunur: məhəli, məhəl.
rini belə ümumiləşdirmək olar: sinonimi ilə yanaşı işlənib (bir neçə dəfə). “Axır- soη ucı” ölumlü dünya!” (D-65); “uc” sözündən əvvəl işlənməklə zaman mənasını, zaman hüdudunu ifadə edib (bu semantik yük birinci cümlədəki “son” sözünə də aiddir). “Soη ucı ölümli dünya!” (D-201). Bu tipli cümlələr daha çox boyların so- nunda Dədə Qorqudun dilindən verilib. Müqayisələr göstərir ki, “soη” sözü digər obrazların dili üçün səciyyəvi deyil. Daha dəqiqi,
1 В.Джангидзе. Дманисский говор казахского диалекта азербайджанского языка. Баку, 1965, с.96. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|