Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Gün- lərin bir günü
- - ümumi semantik yükündə zaman mənası ifadə olunan frazeoloji vahidlər
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 265
yağma edərdi” (D-293). Burada bir həqiqəti də qeyd edək ki, za- man anlayışlı bağlayıcı sözlər “temporallıq sahəsinin uzaq perife- riyasına aid edilir” 1 .
Zaman anlayışlı frazeoloji vahidlər “Kitab”da frazeoloji vahidlər rəngarəngliyi və zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Qorqudşünaslıqda bu tip vahidlərin səciyyəvi cə- hətlərindən, eyni zamanda leksik-semantik qruplarından kifayət qədər bəhs olunsa da, zaman anlayışlı frazeoloji vahidlərə, demək olar ki, münasibət bildirməyib. Fikrimizcə, “Kitab”dakı temporal frazeoloji vahidlərin araşdırılması təkcə zaman anlayışının uzaq periferiyasını müəyyənləşdirməyə yox, həm də “Kitab”dakı bir sı- ra gizli məqamları aşkarlamağa, ümumən dilimizdəki zaman anla- yışlı frazemlərin inkişaf tarixini izləməyə imkan verə bilər. Bəri başdan qeyd edək ki, “Kitab”dakı zaman anlayışlı frazeoloji va- hidlərin əksəriyyətinin tərkibində gün, dün (gecə), vədə, gecə, gündüz kimi zaman məzmunlu isimlər işlənib. Amma bu da var ki, bir sıra frazeoloji vahidlərin tərkibində zaman anlayışlı sözlər iştirak etməsə də, zaman mənası frazeoloji vahidin ümumi seman- tik yükündə açıq-aydın şəkildə müşahidə olunur. Bu mənada “Kitab”ın dilindəki zaman anlayışlı frazeoloji vahidləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: − tərkibində zaman məzmunlu sözlər iştirak edən frazeoloji
eylədi” (D-263); dünli-günli yortmaq (gecəli-gündüzlü at çapmaq). ”Üç gün dünli-günli yortdı” (D-263);
1 İ.Tahirov. Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası.Bakı,2007,səh.69. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 266
rilmiş parçada altı dəfə təkrarlanması ilə poetik məna qüvvətlən- dirilib:
“Güni gəldi, ağ meydanda səgirdərin səniη içün!.. Güni gəldi, qaba qarın-geη köksdə oynadam səniη içün!... Güni gəldi, sası dinlü kafər başın kəsdirəyim səniηçün... Güni gəldi, yeη-yaqalar dikdürəyim səniηçün... Güni gəldi, qaba çomaq altında yorğadım səniη içün... Güni gəldi, kafər başın kəsdürəyim səniηçün” (D-129);
oldı. Bəg nökərdən, nökər bəgdən ayrıldı” (D-152); qiyamət güni əli yaxasında olmaq. “Yarın qiyamət günində mənim əlüm Qazan xanıη yaqasında olsun, mənim qanım Aruza qoarsa!” – dedi” (D-298);
Düzmürd qələsinə gəldi” (D-202). E.Tağıyeva “amanın bir günü”, “günlərin bir günü”, “gecənin bir aləmi” kimi frazeoloji vahidlər- dən bəhs edərkən göstərir: “Günlərin bir günü üçüncü növ təyini söz birləşməsi quruluşunda formalaşmışdır və xalq danışıq dili, şifahi xalq ədəbiyyatının dili üçün xarakterik formadır. Burada “gün” sözünün iki dəfə təkrar olunması obrazlılıq yaratmağa xid- mət edir. Təsadüfi deyil ki, həmin ifadə “günlərin birində” forma- sında da işlədilir. Hər iki formada “bir” birləşmə üçün əhəmiyyətli rol oynayır” 1 . Bu fikirləri eynilə qəbul etmək olmaz. Çünki “gün- lərin bir günü” frazeoloji vahidinin ilkin forması heç də müəllifin qeyd etdiyi kimi deyil. Konkret desək, ilkin forma məhz “Ki- tab”dakı “günlərdə bir gün”dür. Bu frazemin ilk sözündəki -də çı- xışlıq hal şəkilçisi funksiyasındadır, yəni yerlik hal çıxışlıq halın qrammatik semantikasını yerinə yetirib. Bu isə “Kitab”dakı həmin
1 E.Tağıyeva. Müasir Azərbaycan dilində “bir” sayının söz yaradıcılığında rolu. Fi- lologiya üzrə fəlsəfə doktoru dissertasiyası. Bakı, 2013, səh. 106. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 267
frazemi “günlərdən bir gün” şəklində sadələşdirməyə imkan verir. Yeri gəlmişkən, “Kitab”ın dilindəki “günlərdə bir gün” frazemi “Kitab”ın 1988-ci il Bakı nəşrində düzgün sadələşdirilib: “Gün- lərin bir günü Düzmürd qalasına gəldi” (səh.192). Bütün bu qeydlər onu deməyə əsas verir ki, “günlərdə bir gün” frazemi dili- mizin sonrakı inkişaf dövrlərində müəyyən deformasiyalara uğra- yıb. Yəni birinci sözdəki -da şəkilçisinin (-dən funksiyalı) -in yiyəlik hal şəkilçisi ilə əvəzlənməsi (günlərdə-günlərin) və sonun- cu komponentin (gün)-ü mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etməsi ilə “günlərin bir günü” şəklində sabitləşib;
kimsə ölməz” (D-3); vədə qoymaq (vaxt qoymaq. “Ulu dügünə vədə qodı” (D- 94). Bu cümlədən əvvəl işlənmiş cümləyə diqqət yetirək: “Kiçi dügünin eylədi”. Deməli, “vədə qomaq” (vaxt qoymaq) frazeoloji vahidi nişanla toy arasındakı zaman kəsiyini ifadə edir – qənaətinə də gəlmək mümkündür. Təqdim etdiyimiz zaman anlayışlı frazeoloji vahidlərin əksə- riyyəti müasir ədəbi dilimizdə eynilə mühafizə olunur.
“Kitab”dakı “Göz açuban gördügim, Köηül verüb sevdügim” misraları intensivliyinə və poetik siqlətinə görə xüsusilə fərqlənir. Burada ilk sevginin təməlinin çoxdan qoyulması, onun paklıq və müqəddəsliyi feli sifət tərkibi daxilindəki temporallıq vasitələri kontekstində canlandırılıb. Bu vasitələrə danışıq vaxtı və ya nitq anı baxımından diqqət yetirək: həmin misralar oğlu Uruzu axtaran Burla xatunun dilindən verilib. Bu, onu deməyə əsas verir ki, Burla xatun təqribən 40 yaşındadır. Belə bir zaman kəsiyinin ifadə olunması, heş şübhəsiz ki, temporallıq vasitələri ilə bağlıdır. Daha doğrusu, həmin zaman kəsiyi leksik (göz açmaq, könül vermək), morfoloji (-dügim keçmiş zaman məzmunlu feli sifət şəkilçisi) və sintaktik (feli sifət tərkibi) temporallıq vasitələrinin sintezi ilə reallaşdırılıb. Burada bir məqam da yada düşür: həmin misralar Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|