“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
268
Banıçiçəyin dilində, demək olar ki, eynilə təkrarlanıb: “Göz açu-
ban gördigim, köηül ilə sevdigim...” (D-92).
Günəş və ayın hərəkət trayektoriyasına uyğun şəkildə yara-
dılmış zaman məzmunlu sözlərin, eləcə də bir sıra əsas və ikinci
dərəcəli morfoloji zaman göstəricilərinin ümumi mənzərəsi daha
aydın görünsün, – deyə onları aşağıdakı kimi təqdim etməyi məq-
sədəuyğun hesab edirik:
Ayla bağlı sözlər
ay – 29, 5 gün mənasında
Günəşlə bağlı sözlər
alar taη (ala-toran)
gün – “24 saat” mənasında
gün – gündüz mənasında
gündüz
dün (gün) – gündüz mənasında
ekindü (günorta üstü)
günorta
dün (gecə)
gecə
dün burcuğı - gecə yarısı
dün (dünən) – keçən gün, irəliki gün
yarın (sabah)
yaz
yay
güz (payız)
qış
yıl//yil (il) – 365 gün 5 saat 48 dəqiqə 46,1 saniyə (yıl//yil morfe-
minin işıq mənasında işlənməsi əsas götürülə bilər)
Günəşlə bağlı yaranmış morfoloji zaman göstəriciləri:
“dön” feli əsasında yaranmış şəkilçilər:
-duq, -dük şühudi keçmiş zamanın ilkin qrammatik forması
(tam sabitləşmiş forması: -dı
4
)
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
269
-duq, -dük feli sifət şəkilçisi (müasir ədəbi dilimizdə sabit-
ləşmiş forması:-dığım
4
, -dığın
4
, -dığı
4
, -dığımız
4
, -dığınız
4
, -
dığı
4
)
-dıqda
4
, -dıqca
4
feli bağlama şəkilçiləri (-dıq morfeminə
görə bu sistemə daxil edilir)
işıq anlamlı “yar” ismi əsasında yaranmış şəkilçilər:
-ur, -ür, -ar, -ər indiki və gələcək zaman şəkilçiləri (müasir
forması: -ır
4
(indiki zaman), -ar
2
(qeyri-qəti gələcək)
-acaq
2
qəti gələcək zaman şəkilçisi (“-a+caq” modelindəki
“-a” elementinin “yar” ismi əsasında yarandığı ehtimal edilir)
-ar
2
//-an
2
feli sifət şəkilçisi:
-anda
2
, -araq
2
, -arkən
2
feli bağlama şəkilçiləri (-ar
2
//-an
2
morfeminə görə bu sistemə daxil edilir)
Təqdim etdiyimiz söz və şəkilçi morfemlərinin hər biri
qədim türk dilinin zənginlik göstəriciləri kimi çıxış edir.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
270
TEMPORALLIĞIN QRAMMATİK
ŞƏKİLÇİLƏRLƏ İFADƏSİ
Heç şübhəsiz ki, temporallığın qrammatik şəkilçilərlə ifa-
dəsi dedikdə, ilk növbədə, felin zaman formaları yada düşür. Tür-
kologiyada, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində felin zamanları
həm şəkil kateqoriyası (xəbər şəkli), həm də zaman kateqoriyası
daxilində təqdim olunur. Necə təqdim olunmasından asılı olmaya-
raq temporallığın qrammatik şəkilçilərlə ifadəsi ayrılıqda, həm də
sistemli şəkildə tədqiq olunmalıdır.
Ümumi dilçilikdə birmənalı olaraq göstərilir ki, qrammatik
zaman kateqoriyası birbaşa şüurumuzdan asılı olmayaraq mövcud
olan, təkrarlanan obyektiv zamanla bağlıdır. Yəni qrammatik za-
manın nüvəsində məhz obyektiv zaman dayanır.
Dilimizdəki qrammatik zaman formaları, əsasən, bunlardan
ibarətdir: keçmiş zaman (şühudi keçmiş, nəqli keçmiş), indiki za-
man, gələcək zaman (qəti gələcək, qeyri-qəti gələcək). Dilçiliyi-
mizdə qrammatik zaman formaları müxtəlif başlıqlar altında öyrə-
nilib. Məsələn, İ.Tahirovun fikrincə, qrammatik zamanın morfolo-
ji komponentləri iki yerə bölünür: əsas morfoloji komponentlər;
ikinci dərəcəli morfoloji komponentlər
1
. Müəllifin mövqeyi düz-
gündür. Amma qrammatik zaman formaları kontekstində əsas və
ikinci dərəcəli morfoloji göstəricilər daha məqbul hesab oluna
bilər. Fikrimizcə, “Kitab”dakı hər bir qrammatik zaman məhz
əsas və ikinci dərəcəli morfoloji göstəricilər baxımından izah
olunmalı, bu göstəricilərin hər birinin inkişaf tarixi izlənilməli,
qrammatik semantikası dəqiqləşdirilməli, müasir ədəbi dilimizdə
sabitləşməsi və s. kimi məsələlərə aydınlıq gətirilməlidir. Bəri
başdan deyək ki, tədqiqatın bu müstəvidə aparılması “Kitab”ın
məhz Azərbaycan dilində yazılması ilə bağlı çoxsaylı arqument-
lərin də sırasını zənginləşdirə bilər. Məsələn, bir daha təsdiqlənə
1
İ.Tahirov. İngilis və Azərbaycan dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, 2007,
səh.155-210.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
271
bilər ki, “Kitab”da işlənmiş -ub, -üb nəqli keçmiş zaman şəkilçisi
(Yürəginə qaynar yağlar qoyulubdır?; Kölgəlicə qaba ağacım
kəsilübdir) Türkiyə türkcəsində işlənmir, müasir Azərbaycan ədə-
bi dilində isə -mış
4
şəkilçisinin qrammatik sinonimi kimi inten-
sivliyi ilə diqqəti cəlb edir. Yaxud bir daha aydın olar ki, “Ki-
tab”ın dilindəki -ar, -ər, -ur, -ür indiki zaman (həm də gələcək za-
manın forması kimi işlənib) şəkilçisi (“Oğlancuğın öldi bilur”)
müasir Türkiyə türkcəsində -yor, türkmən dilində -yar, -yər şəklin-
dədirsə, müasir Azərbaycan ədəbi dilində “Kitab”dakı formasına
uyğundur, daha dəqiqi, -ır
4
şəklindədir...
Keçmiş zamanın əsas morfoloji göstəriciləri
Türkologiyada keçmiş zamanın şühudi və nəqli olmaqla iki
yerə bölünməsindən, qrammatik göstəricilərinin etimologiyası və
semantikasından kifayət qədər bəhs olunub. M.Kaşğari, M.Kazım
bəy, N.K.Dmitriyev, A.N.Kononov, Ə.Dəmirçizadə, A.Axundov
kimi görkəmli alimlərin keçmiş zamanla bağlı dəyərli tədqiqatları
bu gün də öz əhəmiyyətini itirməyib. Burada M.Kaşğarinin bir
fikrini xatırlatmaqla kifayətlənmək olar: “Təsirsiz feillərdə keçmiş
zamanda əksər hallarda -mış, -miş əlavə olunur: əvgə barmış= mə-
nim xəbərim olmadığı halda evə gəlmiş; ol manqa kəlmiş=mənim
xəbərim olmadan mənim yanıma gəlmiş cümlələrindəki kəlmiş,
barmış sözləri kimi... bardı, kəldi sözlərindəki keçmiş zaman feli-
nin şəkilçisi olan -dı, -di əvəzinə, burada –mış, -miş əlavə olunur.
Bunların arasındakı fərq ondadır ki, söyləyən adam işin və hərəkə-
tin icrası zamanı orada hazır olur və şahidlik edir... “bardı” deyilən
zaman o getdi, mən də onun getdiyini gözlərimlə gördüm demək-
dir. Lakin -mış, -miş şəkilçisi hal və hərəkətin söyləyən adamın
orada olmadığı bir zamanda icra edildiyini bildirir... ol barmış, ol
ketmiş deyilir ki, o getmiş, mən getdiyini görmədim, o gəlmiş,
mən gəldiyini görmədim deməkdir” (“Divan”, II, 77). “Kitab”ın
dilində işlənmiş keçmiş zamanın qrammatik formaları məhz bu
cür tədqiqatlar müstəvisində işıqlandırılmalıdır.
Dostları ilə paylaş: |