Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- öldi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 272
şahidlik yolu ilə bildirən şühudi keçmiş zamanın “Kitab”dakı qrammatik forması belədir: -dı, -di. Bu şəkilçinin etimologiyası ilə bağlı belə bir ehtimalı qeyd etmişik (əvvəlki səhifələrdə ətraflı ve- rilib): dönq (Günəşin dönməsini (əyilməsini) ifadə edən “dön” fe- linin ilkin formalarından biri) → dünq → düq (keçmiş zamanın il- kin forması) = -dı 4 (şühudi keçmiş zamanın tam sabitləşmiş for- ması). “Kitab”da şühudi keçmiş zamanın ilkin (-dıq) yox, tam sabitləşmiş qrammatik forması (-dı, -di) müşahidə olunur: I şəxsin təkində: bindim. “Yelisi qara Qazlıq atın bütün bindim”; II şəxsin təkində: baqdıη, sevindiη. “Solına baqdıη, çoq sevindiη”; III şəxsin təkində: turdı, kişnədi. “...iki ayağının üzərinə turdı, kişnədi”; I şəxsin cəmində: asi oldıq, and içdik. “Qazana biz asi oldıq, and içdik”; II şəxsin cəmində: “Bir əski qaftan verdiηüz...”; III şəxsin cəmində: yortdılar. “Yedi gün yedi gecə yortdılar”. Nümunələr bir daha sübut edir ki, “Kitab”dakı -dı, -di şühudi keçmiş zaman şəkilçisi və ondan sonra işlənmiş şəxs sonluqları, əsasən, müasir ədəbi dilimizdəki kimidir. Araşdırmalar “Kitab”da şühudi keçmiş zaman şəkilçili feillə- rin üstün mövqedə çıxış etdiyini aydın şəkildə göstərir. Bu da, heç şübhəsiz ki, “Dastan” poetikası, təhkiyəçi dili ilə bağlıdır. Burada bir həqiqəti də vurğulamaq lazım gəlir: “Kitab”da sühudi keçmiş zamanda işlənmiş “Binmək” (minmək) və “yetmək” feillərinin in- tensivliyi boyların, demək olar ki, hər birində qabarıq şəkildə gö- rünür. Məsələn, bindi. “Qazan... Qoηur atın çəkdirdi, bütün bin- di”; “Təpəl-qaşğa ayğırına Tondaz bindi”; yetdi. “Qazan bəgiη qartaşı Qaragünə çapar yetdi”; “... Boz ayğurlu Beyrək çapar yet- di”. Birmənalı olaraq demək mümkündür ki, bu cür intensivlik at belində döyüşən, atı özünə qardaşdan artıq bilən türk ərənlərinin
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 273
“Kitab”da obrazlı şəkildə canlandırılması ilə bağlıdır. Çünki “...çapar yetdi” ifadəsindən sonra verilmiş nida cümləsi Oğuz igid- lərinin Qazan xana hesabatını xatırladan ən əsas atributlardandır: “Çal qılıcıη ağam Qazan yetdim! – dedi”. Şühudi keçmiş zamanda işlənmiş “dəp-mək” (burada “sürmək” mənası nəzərdə tutulur) və “urmaq” (vurmaq) feillərinin mətn “daxilində ardıcıl olaraq veril- məsi də “Kitab”ın dili üçün səciyyəvidir: “Qazan at dəpdi. Sügü- sün çəküb əlindən aldı, dəpəsinə urdı...” Bu cür detallarda isə Oğuz igidlərinin şücaəti birbaşa həm də məhz qəhrəman və at kontekstində ifadə olunur” 1 . İ.Vəliyev XIV-XIX əsrlərə aid Azərbaycan yazılı abidələri- nin dilində şühudi keçmiş zamanın məna xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən ilk olaraq “Kitab”ın dilinə müraciət edib. Müəllifin diqqət yetirdiyi əsas detalları belə ümumiləşdirmək olar: − danışanın özü keçmişdə icra olunmuş iş, hal və hərəkətin icrasında bilavasitə iştirakçıdır. O, şahid sifəti ilə keçmişdə icra olunmuş iş, hal və hərəkət barədə xəbər verir: “Şərablıydım, duy- madım, nə söylədim, bilmədim”; − danışan ikinci şəxsin təki tərəfindən keçmişdə icra olun- muş iş və hərəkəti gözü ilə görüb. O, danışıq vaxtı bu barədə şahid sifəti ilə xəbər verir: “Qalxıban Qanturalı yerindən duru gəldiη ... qara Qazlıq atın bütün mindin. Ala gözlü yigitlərin yanına aldın”; − danışan keçmişdə üçüncü şəxsin təki tərəfindən icra olun- muş iş, hal və hərəkəti gözü ilə görüb. O, danışıq vaxtı bu barədə məlumat verir: “Baybura bəgin oğlancığı Beyrək, Baybecan məli- yin qızın aldı, ağ otağına geri döndü, düyünə başladı”; − danışan keçmişdə üçüncü şəxs tərəfindən icra edilmiş iş və hərəkəti bilavasitə müşahidə edib və bu barədə şahid kimi mə- lumat verir: “Qızlar vardılar, yemək gətirdilər, Beyrəgin qarnın doyurdular”; − danışan keçmişdə bir neçə şəxs tərəfindən icra olunmuş iş və hərəkətin bilavasitə iştirakçısıdır. O, bu barədə şahid kimi çıxış
1 Ə Tanrıverdi.”Dədə Qorqud kitabı”nda at kultu. Bakı, 2012, səh.76. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 274
edir: “Vardıq, bilmədik. Biz Qazana asi oldıq, and içdik, gəl sən dəxi and iç – dedilər”; − keçmişdə icra olunmuş iş və hərəkətin qəti bitdiyini bildi- rir, icra olunmuş iş və hərəkətə danışanın heç bir şübhəsi yoxdur: “Bu məhəldə, sultanım, Slur Qazanla Qaraca Çoban çapar yetdi”; − danışan keçmişdə bir neçə dəfə icra olunmuş iş və hərəkət haqda şahid kimi məlumat verir: “Gürzlə döyüşdülər, qara polad uz qılıc ilə dartışdılar, sərpə-sərpə meydanda qılıclaşdılar”; − şühudi keçmiş zaman forması məlumat verənin iştirak et- mədiyi, onun şahidliyi ilə icra olunmayan iş və hərəkəti bildirir: “Yel əsdi, yağmur yağdı, bükü qopdı” 1 . Türkoloji araşdırmalara istinadən söylənmiş bu fikirlərin hər biri elmi və inandırıcıdır. Müəllif şühudi keçmiş zamanın məna çalarlarını məhz mətnin ümumi semantik yükünə istinadən müəyyənləşdirib. Bu da olduq- ca təbii qarşılanır. Ən əsası isə yuxarıdakı qeydlər belə bir fikri reallaşdırır: “Kitab” şühudi keçmiş zamanın məna çalarları müstə- visində də böyük və zəngin görünür. “Kitab”ın dilində xəbərdən əvvəl -di şəkilçili sözlərin işlən- məsi müşahidə olunur: “Dirsə xanın xəbəri yoq, oğlancığın öldi bilir”; “Babasın öldi bilir idi”; “...oğulu evə gəldi sandım, - dedi” ... Bu tip cümlələrdəki”öldi” sözündən bəhs edən İ.Vəliyev yazır; “...A.N.Kononov öldi sözünü vasitəsiz tamamlıq adlandırır və göstərir ki, “Babasın öldi bilir idi” cümləsində iki vasitəsiz ta- mamlıq işlənmişdir. Budrada babasın və öldi sözləri bilir idi xə- bərinin vasitəsiz tamamlıqlarıdır. Birincisi, babasın sözü idarə edilən təsirlik hal şəkilçisi qəbul etmiş vasitəsiz tamamlıq şəklin- dədir, ikincisi, (öldi) – yanaşan vasitəsiz tamamlıq verba finita ki- mi ifadə edilmişdir... Deməli, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dilində şühudi keçmiş zaman forması feli ad vəzifəsində də işlən- mişdir... öldi sözü feli sifət kimi götürülə bilməz. Çünki həmin sö- zün bildirdiyi məna ilə müasir Azərbaycan dilində feli sifəti ifadə
1 İ.Vəliyev. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində keçmiş zamanın ifadə formaları. Bakı, 2009, səh.65-81. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|