“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
275
edən söz (məs.; ölmüş) fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Məlum ol-
duğu üzrə feli sifət cümlədə təyin rolunda çıxış edir. Öldi sözünün
ifadə etdiyi məna isə cümlədə təyin vəzifəsində işlənə bilməz,
çünki həmin sözün ifadə etdiyi məna təyinin ifadə etdiyi mənanı
ehtiva edə bilmir...”
1
İlk olaraq qeyd edək ki, “babasın” sözündəki
“-n” şəkilçisinə təkcə təsirlik halın ilkin formsı yox, həm də yiyə-
lik halın ən qədim forması (-η) kimi yanaşmaq mümkündür. Belə
ki, “Ural-Altay dil ailəsində yiyəlik halın tarixi forma və funk-
siyası ədəbi dil səviyyəsində saxlanılır. Fin-uqor, samodi (məhdud
dairədə), monqol dillərində yiyəlik hal - η şəkilçisi ilə ifadə olu-
nur”
2
. Deməli, “babasın” (-η) və “öldi sözləri III növ təyini söz
birləşməsinin tərəfləri kimi bərpa oluna bilər: “babasıη öldi (-
dük)”. Bu isə həm də o deməkdir ki, “Babasın öldi bilir idi” cüm-
ləsində iki yox, bir vasitəsiz tamamlıq işlənib. Yeri gəlmişkən,
həmin cümlənin V.V.Bartold tərəfindən rus dilinə tərcüməsi də
(Он думал, что его отец умер)
3
dediklərimizi qüvvətləndirir.
Amma aşağıdakı arqumentləri daha inandırıcı hesab etmək olar:
− “öldi” sözündəki -di şəkilçisi qrammatik semantikasına
görə -dıq, -dik feli sifət şəkilçisi ilə eyni semantik yuvaya daxil
ola bilir: müq.et: öldük bilir; öldi bilir;
− dük (-dü) feli sifət şəkilçisi müasir dilimizdə eynilə
mühafizə olunur; satdıq bilir, satdı bilir ...;
− dıq formasından -dı
4
şühudi keçmiş zaman şəkilçisi
törədiyi kimi, -di feli sifət şəkilçisi də yarana bilərdi. Görünür,
ilkin dövrlərdə -dıq və -dı feli sifət şəkilçisi kimi paralel işlənib.
Digər tərəfdən, -dı
4
formasında sabitləşən şühudi keçmiş zaman
şəkilçisinə görə feli sifət şəkilçisi kimi “-dı
4
”-nın yox, məhz “-
dıq”-ın sabitləşməsi təbii və məntiqli görünür. Heç şübhəsiz ki,
1
İ.Vəliyev. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində keçmiş zamanın ifadə formaları.
Bakı, 2009, səh.101-102.
2
M.Məmmədli. Azərbaycan dili şivələrində ismin qrammatik kateqoriyaları. Bakı,
2003, səh.65.
3
В.В.Бартольд. Турецкий эпос и Кавказ. «Книга моего Деда Коркута. М.-Л.,
1962, с.73.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
276
diferensiallaşma prosesində bu amilin rolunu inkar etmək olmaz.
Bu baxımdan “öldi bilir” modelinin “öldük (adam) bilir” məna-
sında olması daha ağlabatan görünür, “Kitab”ın 1988-ci il Bakı
nəşrində “öldi” sözünün “ölmüş “ şəklində sadələşdirilməsi də
dediklərimizi arqumentləşdirir: “Babasın öldi bilir idi” – “Atasını
ölmüş bilirdi” (səh.192). Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, “Ki-
tab”dakı “öldi” formasına müasir dilimizdə də rast gəlinir. Bu tip
sözləri şühudi keşmiş zamanın üslubi məqamları kontekstində
şərh edən K.Bəşirov yazır: “-dı
4
” feillərə keçmiş zamanı ifadə et-
mək üçün qoşulsa da, bəzən üslubi məqamlarda indiki və gələcək
zamanları da ifadə edə bilir. Məsələn, Yedi var, apardı yoxdur;
Öldü var, döndü yoxdur cümlələrində hərəkət keçmişə deyil,
gələcəyə tuşlanmışdır”
1
.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu cümlələrdə də -dı
4
şühu-
di keçmiş zamanın qrammatik forması kimi yox, feli sifət şəkilçisi
kimi düşünülə bilir. Müq.et: “Yedi var, apardı yoxdur”//”Yedik
(çörək, yemək, ruzi) var, apardıq (çörək, yemək, ruzi) yoxdur";
“Öldü var, döndü yoxdur”//“öldük (can) var, döndük (can) yox-
dur”. Bu nümunələrdəki -di (-dik), -dı (-dıq), -dü (-dük) feli si-
fət şəkilçiləri gələcək zaman mənasını ifadə edir, K.Bəşirovun
sözləri ilə desək, “hərəkət keçmişə deyil, gələcəyə tuşlanır”. Bu-
rada yeni bir fikir də reallaşır: “Kitab”la səsləşən bu cür detallar
Azərbaycan dilinin ifadə imkanlarının rəngarəngliyi və zəngin-
liyini sübut edir.
Dilçiliyimizdə şühudi keçmişin üslubi xüsusiyyətlərindən
kifayət qədər bəhs olunub. Burada bəzi fikirlərə diqqət yetirmək
lazım gəlir: “Danışan iş, hal və ya hərəkətin icrasını labüd və şüb-
həsiz hesab etdikdə gələcək zaman yerinə şühudi keçmiş zaman
forması işlənir: Vay o zamandan ki, çiçəklər soldu, o zaman ya
mənim nəhayətimdir və yaxud mən bu dünyada yoxam (C.Cab-
barlı); Kim bilir, bəlkə yenə də bir-birinizə qismət oldunuz
1
K.Bəşirov. Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər. Bakı,2009,səh.136.
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
277
(İ.Əfəndiyev)”
1
. İ.Tahirov bu cür fikirlərə istinad edərək maraqlı
mülahizələr irəli sürür: “...-dı
4
şəkilçili keçmiş zaman gələcək
kontekstində yalnız Azərbaycan dilində işlənir. Keçmiş zamanın
gələcək zaman yerində işlənməsi faktik olaraq gələcəyə aid olan
hadisələrin artıq baş vermiş, icra olunmuş şəkildə təqdim edilmiş
hərəkətlərin təsviri funksiyasını daşıyır. Misallar: Bu gün hələ sə-
nə əl açır, amma sabah elə ki biləyi bərkidi, sənə əl açmayacaq...
(“Ayna” qəzeti). Vay o zamandan ki, çiçəklər soldu, o zaman ya
mənim nəhayətimdir və yaxud mən bu dünyada yoxam (C.Cab-
barlı) ...”
2
. Türkoloji araşdırmalarda bu tip nümunələrin “Kitab”ın
dili üçün də səciyyəvi olduğu göstərilir: “Gəlməz olsan Baybecan
qızı Banıçiçəyi aldırdıη bəlü bilgil – dedi”. Buradakı “aldırdın”
(aldıracaqsan) sözü də “Kitab”ın məhz Azərbaycan dilində yazıl-
dığını təsdiqləyir (yuxarıdakı sitata bax: “-dı
4
şəkilçili keçmiş
zaman gələcək kontekstində yalnız Azərbaycan dilində işlənir).
“Kitab”ın dilində şühudi keçmiş zamanın felin şərt şəklini
əvəz etməsi də müşahidə olunur: “Hər kim yedi, ol degil. Hər kim
yemədi, ol Qazan xatunıdır”. Bu cümlələrdəki “yedi” və “yemədi”
predikatlarına -sə morfemi asanlıqla artırıla bilir: yedi=yedisə;
yemədi=yemədisə.
Temporallıq və obrazlılıq məsələlərindən bəhs olunarkən o
da vurğulanmalıdır ki, “Kitab”ın dilində ardıcıl verilmiş cümlələ-
rin sonunda şühudi keçmiş zamanın morfoloji göstəricisinin (-dı
4
)
təkrarlanması ilə ahəngdarlıq, melodiyalılıq yaradılıb, poetik məna
qüvvətləndirilib. Burada kiçik bir parçanı təqdim etməyi zəruri
hesab edirik:
“Ol gün cigərində olan ər yigitlər bəlürdi.
Ol gün müxənnətlər sapa yer gözətdi.
Ol gün bir qiyamət savaş oldu, meydan, tolu baş oldu...”
1
Müasir Azərbaycan dili. II cild, Bakı, 1980, səh.325
2
İ.Tahirov. Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, 2007,
səh.207.
Dostları ilə paylaş: |