Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi


“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası



Yüklə 3,53 Mb.
səhifə90/174
tarix25.06.2018
ölçüsü3,53 Mb.
#51679
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   174

 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

275

 

edən söz (məs.; ölmüş) fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Məlum ol-



duğu üzrə feli sifət cümlədə təyin rolunda çıxış edir. Öldi sözünün 

ifadə etdiyi məna isə cümlədə  təyin vəzifəsində  işlənə bilməz, 

çünki həmin sözün ifadə etdiyi məna təyinin ifadə etdiyi mənanı 

ehtiva edə bilmir...”

1

 İlk olaraq qeyd edək ki, “babasın” sözündəki 



“-n” şəkilçisinə təkcə  təsirlik halın ilkin formsı yox, həm də yiyə-

lik halın ən qədim forması (-η) kimi yanaşmaq mümkündür. Belə 

ki, “Ural-Altay dil ailəsində yiyəlik halın tarixi forma və funk-

siyası ədəbi dil səviyyəsində saxlanılır. Fin-uqor, samodi (məhdud 

dairədə),  monqol dillərində yiyəlik hal - η şəkilçisi ilə ifadə olu-

nur”


2

. Deməli, “babasın”  (-η) və “öldi sözləri III növ təyini söz 

birləşməsinin tərəfləri kimi bərpa oluna bilər:  “babasıη öldi (-

dük)”. Bu isə həm də o deməkdir ki, “Babasın öldi bilir idi” cüm-

ləsində iki yox, bir vasitəsiz tamamlıq işlənib. Yeri gəlmişkən, 

həmin cümlənin V.V.Bartold tərəfindən rus dilinə  tərcüməsi də 

(Он  думал,  что  его  отец  умер)

3

 dediklərimizi qüvvətləndirir. 



Amma aşağıdakı arqumentləri daha inandırıcı hesab etmək olar:  

− “öldi” sözündəki -di şəkilçisi qrammatik semantikasına 

görə -dıq, -dik feli sifət  şəkilçisi ilə eyni semantik yuvaya daxil 

ola bilir: müq.et: öldük bilir; öldi bilir; 

− dük (-dü) feli sifət  şəkilçisi müasir dilimizdə eynilə 

mühafizə olunur; satdıq bilir, satdı bilir ...;  

−  dıq formasından -dı

şühudi keçmiş zaman şəkilçisi 



törədiyi kimi, -di feli sifət  şəkilçisi də yarana bilərdi. Görünür, 

ilkin dövrlərdə -dıq və -dı feli sifət  şəkilçisi kimi paralel işlənib. 

Digər tərəfdən,  -dı

4  


formasında sabitləşən şühudi keçmiş zaman 

şəkilçisinə görə feli sifət  şəkilçisi kimi “-dı

4

”-nın yox, məhz “-



dıq”-ın sabitləşməsi təbii və  məntiqli görünür. Heç şübhəsiz ki, 

                                                            

1

 İ.Vəliyev. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində keçmiş zamanın ifadə formaları. 



Bakı, 2009, səh.101-102. 

2

 M.Məmmədli. Azərbaycan dili şivələrində ismin qrammatik kateqoriyaları. Bakı, 



2003, səh.65. 

3

 В.В.Бартольд. Турецкий эпос и Кавказ. «Книга моего Деда Коркута. М.-Л., 



1962, с.73. 


 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

276

 

diferensiallaşma prosesində bu amilin rolunu inkar etmək olmaz. 



Bu baxımdan “öldi bilir” modelinin “öldük (adam) bilir” məna-

sında olması daha ağlabatan görünür, “Kitab”ın  1988-ci il Bakı 

nəşrində “öldi” sözünün “ölmüş “ şəklində sadələşdirilməsi də 

dediklərimizi arqumentləşdirir: “Babasın  öldi bilir idi” – “Atasını 

ölmüş bilirdi” (səh.192). Burada bir cəhəti də qeyd edək ki, “Ki-

tab”dakı “öldi” formasına müasir  dilimizdə də rast gəlinir. Bu tip 

sözləri  şühudi keşmiş zamanın üslubi  məqamları kontekstində 

şərh edən K.Bəşirov yazır: “-dı

4

” feillərə keçmiş zamanı ifadə et-



mək üçün qoşulsa da, bəzən üslubi məqamlarda  indiki və gələcək 

zamanları da ifadə edə bilir. Məsələn,  Yedi var, apardı yoxdur; 



Öldü var, döndü yoxdur cümlələrində  hərəkət keçmişə deyil

gələcəyə tuşlanmışdır”

1

.  


Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu  cümlələrdə də -dı

4

 şühu-



di keçmiş zamanın qrammatik forması kimi yox, feli sifət şəkilçisi 

kimi düşünülə bilir. Müq.et: “Yedi var, apardı yoxdur”//”Yedik 

(çörək, yemək, ruzi) var, apardıq (çörək, yemək, ruzi) yoxdur"; 

“Öldü var, döndü yoxdur”//“öldük (can)  var,  döndük (can) yox-

dur”.  Bu  nümunələrdəki   -di  (-dik), -dı (-dıq), -dü (-dük) feli si-

fət  şəkilçiləri gələcək zaman mənasını ifadə edir, K.Bəşirovun 

sözləri ilə desək, “hərəkət keçmişə deyil, gələcəyə tuşlanır”. Bu-

rada yeni bir fikir də reallaşır: “Kitab”la səsləşən bu cür detallar 

Azərbaycan dilinin ifadə imkanlarının rəngarəngliyi və  zəngin-

liyini sübut edir. 

Dilçiliyimizdə  şühudi keçmişin üslubi xüsusiyyətlərindən 

kifayət qədər bəhs olunub. Burada bəzi fikirlərə diqqət yetirmək 

lazım gəlir:  “Danışan iş, hal və ya hərəkətin icrasını labüd və şüb-

həsiz hesab etdikdə  gələcək zaman yerinə şühudi keçmiş zaman 

forması  işlənir: Vay o zamandan ki, çiçəklər soldu, o zaman ya 

mənim nəhayətimdir və yaxud mən bu  dünyada yoxam (C.Cab-

barlı); Kim bilir, bəlkə yenə  də bir-birinizə qismət oldunuz 

                                                            

1

 K.Bəşirov. Oğuz qrupu türk dillərində qrammatik morfemlər. Bakı,2009,səh.136. 




 

              “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 

277

 

(İ.Əfəndiyev)”



1

.  İ.Tahirov bu cür fikirlərə istinad edərək maraqlı 

mülahizələr irəli sürür: “...-dı

4

  şəkilçili keçmiş zaman gələcək 



kontekstində yalnız Azərbaycan dilində  işlənir. Keçmiş zamanın 

gələcək zaman yerində  işlənməsi faktik olaraq gələcəyə aid olan 

hadisələrin artıq baş vermiş, icra olunmuş şəkildə təqdim edilmiş 

hərəkətlərin təsviri funksiyasını daşıyır. Misallar: Bu gün hələ sə-

nə əl açır, amma sabah elə ki biləyi bərkidi, sənə əl açmayacaq... 

(“Ayna” qəzeti). Vay o zamandan ki, çiçəklər soldu, o zaman ya 

mənim nəhayətimdir və yaxud mən bu dünyada yoxam (C.Cab-

barlı) ...”

2

. Türkoloji araşdırmalarda bu tip nümunələrin “Kitab”ın 



dili üçün də səciyyəvi olduğu göstərilir: “Gəlməz olsan Baybecan 

qızı Banıçiçəyi aldırdıη  bəlü bilgil – dedi”. Buradakı “aldırdın” 

(aldıracaqsan) sözü də “Kitab”ın məhz Azərbaycan dilində yazıl-

dığını  təsdiqləyir (yuxarıdakı sitata bax: “-dı

şəkilçili keçmiş 



zaman gələcək kontekstində yalnız Azərbaycan dilində işlənir).  

“Kitab”ın dilində şühudi keçmiş zamanın felin şərt şəklini 

əvəz etməsi də müşahidə olunur: “Hər kim yedi, ol degil. Hər kim 

yemədi, ol Qazan xatunıdır”. Bu cümlələrdəki “yedi” və “yemədi” 

predikatlarına -sə morfemi asanlıqla artırıla bilir: yedi=yedisə; 

yemədi=yemədisə. 

Temporallıq və obrazlılıq məsələlərindən bəhs olunarkən o 

da vurğulanmalıdır ki, “Kitab”ın dilində ardıcıl verilmiş cümlələ-

rin sonunda şühudi keçmiş zamanın  morfoloji göstəricisinin (-dı

4



təkrarlanması ilə ahəngdarlıq, melodiyalılıq yaradılıb, poetik məna 

qüvvətləndirilib. Burada kiçik bir parçanı  təqdim etməyi zəruri 

hesab edirik: 

“Ol gün cigərində olan ər yigitlər bəlürdi. 

Ol gün müxənnətlər sapa yer gözətdi. 

Ol gün bir qiyamət savaş oldu, meydan, tolu baş oldu...” 

                                                            

1

 Müasir Azərbaycan dili. II cild, Bakı, 1980, səh.325 



2

 İ.Tahirov. Azərbaycan və ingilis dillərində zaman kateqoriyası. Bakı, 2007, 

səh.207. 



Yüklə 3,53 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   86   87   88   89   90   91   92   93   ...   174




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə