Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 278
Bu parçadakı cümlələr temporallığın sintaktik ifadə vasitə- si ilə başlanıb (ol gün), morfoloji ifadə vasitəsi ilə (-dı 4 ) tamam- lanır. Ən maraqlısı isə budur ki, keçmiş zaman mənasını ifadə edən bu vasitələrin (ol gün; -dı 4 ) hər ikisi təkrarlanır, alliterativ tipli qafiyələr kimi çıxış edir. Nəqli keçmiş zaman. Şühudi keçmiş zamandan fərqli ola- raq nəqli keçmişdə icra olunmuş iş və hərəkətin nəticəsini ifadəet- mə ən əsas cəhətlərdən hesab olunur. Azərbaycan dilində nəqli keçmişin iki morfoloji göstəricisi vardır: -mış 4 ; -ıb
4 . İlk olaraq - mış 4
Türkoloji ədəbiyyatda -mış nəqli keçmiş zaman şəkilçisi- nin ilkin forması – arxetipi kimi daha çox “-piş// puş” (A.M.Şer- bak) və “bış” (B.A.Serebrennikov) morfemləri götürülür. Müasir ədəbi dilimiz üçün səciyyəvi olan -mış 4 nəqli
keç-
miş zaman formasının “Kitab”dakı ümumi mənzərəsi, əsasən, aşa- ğıdakı kimidir: I şəxsin təkində: gəlmişəm. “Bamsı Beyrəgə diləməgə gəlmişəm”; II şəxsin təkində: böyimişsən. “Dəpəcə böyimişsən tarıca beyniη yoq!”; III şəxsin təkində: dükənmiş: “Xan qızınıη evində qul- xəlaiq dükənmiş”; ölmişdir. “...Qazan bəg, yedi yaşında bir qızcığazım ölmüşdir, kərəm eylə, aηa binmə!”; I şəxsin cəmindəˆbinmişüz. “Tölə-tölə şahbaz atlarını biz binmişüz”; II şəxsin cəmində: təsadüf olunmur; III şəxsin cəmində: asi olmuşlar. “...Taş Oğuz bəgləri sizə asi olmuşlar, bilmədik”; Şəxslər üzrə təqdim etdiyimiz nümunələr, əsasən, müasir dilimizdə olduğu kimidir. Daha dəqiqi, burada fərq I şəxsin cəmi üzrə şəxs sonluğunda özünü göstərir: -üz (binmişüz) = -ik (min- mişik).
“Kitab”ın dilində -mış 4
nəqli keçmiş zaman şəkilçisini qə- bul etmiş sözün II şəxsin cəmində işlənməsinə rast gəlinməməsi “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 279
isə uyğun sintaktik mühitin olmaması ilə bağlıdır. Yeri gəlmişkən, “-mış 4 ”+sınız//sız 4 ” modeli XVI əsrə qədərki abidələrimizin dili baxımından o qədər də səciyyəvi olmayıb. Hətta türkoloji ədəbiy- yatda bir sıra abidələrin dilində, ümumiyyətlə, işlənmədiyi qeyd olunur. Məsələn, Ş.Xəlilov XV əsr Azərbaycan yazılı abidəsi “Əs- rarnamə”nin dilində -mış 4 şəkilçili nəqli keçmiş zamanın ikinci şəxsin cəmində işlənmədiyini göstərir 1 . “Kitab”da nəqli keçmişin məna xüsusiyyətləri ilə bağlı aşa- ğıdakıları söyləmək olar (-mış 4 formalı nəqli keçmiş nəzərdə tutu- lur): − danışan icra olunmuş iş və hərəkətin qurtardığını, bitdiyi- ni qəti şəkildə ifadə edir: “Namərd tayıη al eyləmiş. Oquyuban bizi aldılar”; − iş və hərəkətin qəti olaraq bitməsini deyil, nəticəyə yö- nəldilmə mənasını reallaşdırır: “Gen ətəgüηə, tar qoltuğıηa qısıl- mağa gəlmişəm”. − qeyri-müəyyən vaxtda icra olunmuş iş və hərəkətin nəti- cəsini ifadə edir: “Beyrəgi Qara Dərvənddə öldürmişlər...” “Kitab”ın dilində -mış 4 nəqli keçmiş zaman şəkilçisinin ardı- cıl verilmiş cümlələrdə təkrarlanması ilə yaradılmış ahəngdarlıq, melodiyalılıq da diqqəti cəlb edir: “-miş+-əm” formasının təkrarı ilə: Qarşu yatan qara tağıηı aşmağa gəlmişəm. Aqındılı görklü suyıηı keçməgə gəlmişəm. Geη ətəgüηə, tar qoltuğıηa qısılmağa gəlmişəm...” “...mış+-san” və “-miş+-sən” formalarının təkrarı ilə: “Alan sabah turmışsan, ağ ormana girmişsən. Ağ qovağıη budağından yırğayuban keçmişsən. Canbacuğın əkmişsən. Oq cığırın qurmışsan, Adın gərdək qomışsan...”
1 Халилов Ш. Язык азербайджанского письменного памятника XV в. «Асрар- наме» (морфологические особенности). АКД, Баку, 1974, с.42. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 280
Bu parçada qalın saitli “-mış+-san” formasının mətnin ilk və son hissələrini zəncirvari olaraq bağlaması da özünü göstərir: turmışsan; gəlmişsən, keçmişsən, əkmişsən, qurmışsan, qomış- san. “-mış 4 + -ız 4 ” formasının təkrarı ilə: ...Qazan bəgüη dünlügü altun ban evlərini biz yıqmışuz. Tölə-tölə şahbaz atlarını biz binmuşüz. Qatar-qatar qızıl dəvəsini biz yetmişüz. Qarıcıq anasını biz gətürmişiz. Qaza bəηzər qızı-gəlini biz yesir etmişüz Qırq yigidlə Qazanıη oğlını biz gətürmişiz. Qırq incə bellü qızla Qazanıη həlalını biz gətürmişiz... Bu sintaktik bütövdə ahəngdarlıq yaradan vasitələrin ümumi mənzərəsi belədir: “q” samitinin alliterasiyası; “qırq” sözünün işti- rakı ilə yaradılımış anafora; “biz” sözünün iştirakı ilə yaradılmış epifora; “-mış+-ız 4 ” formasının istinasız olaraq misraların hamısı- nın sonunda təkrarlanması... Bu isə o deməkdir ki, yuxarıdakı mət- nin ahəngdar səslənməsində, eyni zamanda poetik mənasının qüv- vətləndirilməsində “-mış 4 +-ız 4 ” forması xüsusi çəkiyə malikdir. “-mış 4
2” formasının təkrarı ilə (bu formaya az təsadüf olunur) Qanturalıyı ögmişlər.
Görəlim, xanım, necə ögmişlər... Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, “Kitab”da -mış 4
sini bildirməklə yanaşı, həm də ahəngdarlıq yaradan, poetik mə- nanı qüvvətləndirən bir vasitə kimi çıxış edir. -ib 4 şəkilçili nəqli keçmiş zaman. Bu şəkilçi Türkiyə türk- cəsində işlənmir, türkmən dilində -ıp 4 , Azərbaycan dilində isə -ıb 4
şəklində sabitləşib. “Kitab”dakı forması isə belədir: -ub, -üb: kə- silüb. “Kölgəlicə qaba ağacım kəsilübdür”; alınub. “Dünyəlikdə bir qardaşım alınubdır”. Deməli, “Kitab”dakı -ub, -üb forması yal- Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|