Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ -ır 4 + -dı 4 ”
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 287
“Kitab”ın dilində “-ar + -dı” formasının bitməmiş keçmiş zaman mənasını bildirməsi də qabarıqlığı ilə seçilir: “...kafər qız- ları al şərabı altun ayağla Qalın Oğuz bəglərinə gəzdirirlərdi... Çırğab-çırğab çadır otaq bağışlardı. Qatar-qatar dəvələr bağışlar-
dirirlərdi” (gəzdirirdilər) sözündəki “-ır+-lər+-di” (-ır+-di...) bit- məmiş keçmiş zaman mənasını ifadə etdiyi kimi, “bağışlardı” və “turardı” sözlərindəki “-r (-ar)+dı” forması da həmin qrammatik mənanı yerinə yetirir. Müşahidələr göstərir ki, “Kitab”ın dilində bitməmiş keç- miş zaman mənası təkcə “ -ar 2 + -dı 4 ” yox, həm də “ -ır 4 + -dı 4 ” forması ilə ifadə olunub: olurdı. “Oğuzıη, ol kişi təmam bilicisiydi – nə diyərsə, olurdı”; otururlardı (otururdular). “Yeyüb-içüb otu- rurlardı”. “-ır 4 + -mış 4 ” forması bitməmiş keçmiş zaman mənasını bildirir. “Kitab”ın dilində “-mış + -dı”, yaxud “-ar + -dı” forma- ları ilə müqayisədə bitməmiş keçmiş zaman mənasını ifadə edən “-ır
4 + -mış
4 ” formasına az təsadüf olunur: istəyirmişsən. “...bir cı- lasun bahadır istəyirmişsən, anuη arqasında yeyəsən-içəsən, xoş keçəsən!...” “-mə + -z + -miş” forması qeyri-qəti gələcəkli keçmiş za- man mənasını ifadə edir: “Oğul, sən qız istəməzmişsən...”. “-maqda 2 + idi” forması iş və hərəkətin keçmişdə davamlı şəkildə icra edildiyini bildirir. “Kitab”ın dilində bu formaya az rast gəlinir: yeməkdə-içməkdə idi. “Məgər ol günlər kafərləriη ağır günləriydi. Hər biri yeməkdə-içməkdə idi”. “Kitab”ın dilində felin vacib şəklinin “-maq 2 + gərək” formasının “idi” hissəciyi ilə işlənməsinə təsadüf olunur ki, bu da gələcək deyil, keçmiş zamana aid iş, hal və hərəkəti bildirir: “Baba, bu sözi sən maηa diməmək gərək idiη”. Bu tip nümunələr “Kitab”ın dilində üstün mövqedə görünmür. “-sa 2 (şərt şəklinin şəkilçisi) + -dı (idi)” forması keçmiş zamana aid iş, hal və hərəkəti ifadə edir: bilsəydim. “Aruz maηa bu işi edəcəgiη bilsəydim, Qaraqucda Qazluq atuma binərdim!”
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 288
2 (arzu şəklinin forması) + -dı 2 (idi) → aydı 2 ” forması situasiyadan asılı olaraq keçmiş zamana aid şərt mənasını reallaş- dırır: qurtaraydım. “Altun–aqça gücinə salubanı səni qurtaraydım, oğul!”
“-ası 2 (lazım şəklinin şəkilçisi) + -dı (idi)” forması keçmiş zamana aid iş, hal və hərəkəti ifadə edir: xərab olasıydı. “Ölməgə- yitməgə getməmişdim, yatacaq yerim genə bu xərab olasıydı”. Bu cümlədəki “genə” (yenə) zərfi hadisə və hərəkətin təkrarlılığını, davam etməsini, “getməmişdim” feli uzaq keçmişi ifadə edir. “Yatacaq” sözü isə gələcək zaman məzmunlu feli sifətdir. Bu da temporallığın bir neçə vasitəsinin bir cümlə daxilində təzahürü kimi dəyərləndirilə bilər. Bir cəhəti də qeyd edək ki, “Kitab”ın dilində “-ası 2 + -dı (idi)” formasına az təsadüf olunur. Məlumdur ki, idi, imiş morfemləri isim və isimləşə bilən sözlərə qoşulduqda keçmiş zaman mənasını bildirir. Bu cəhət “Ki- tab”ın dilində də özünü göstərir: “Oğuzıη, ol kişi təmam bilici-
bildim! – dedi”. -dıq 4 və -mış 4 feli sifət şəkilçiləri keçmiş zamanın ikinci dərəcəli morfoloji göstəriciləri sırasında hesab olunur. Felin keç- miş zaman şəkilçiləri əsasında yaranmış bu şəkilçilərin hər birinin qrammatik semantikasına “Kitab”ın dili kontekstində diqqət yetirək: -dıq 4 feli sifət şəkilçisi. -dı 4 şühudi keçmiş zaman şəkilçisi- nin etimoloji əsaslarından bəhs edərkən belə bir ehtimalı qeyd et- mişik (əvvəlki səhifələrdə geniş şəkildə izah olunur): dönq (Günə- şin dönməsini ifadə edən “dön” felinin allomorflarından biri) → dünq → -duq//-düq (keçmiş zamanın ilkin forması) → -duq//-dük (feli sifət şəkilçisinin ilkin forması) →+mənsubiyyət şəkilçiləri =- dığım
4 , -dığın 4 , -dığı
4 , -dığımız 4 , -dığınız 4 , -dığı (müasir Azər- baycan ədəbi dilində sabitləşmiş feli sifət şəkilçisi). Türkoloji ədəbiyyatda -duk, -dük feli sifət şəkilçisinin bir sıra qədim türk mənbələrində işləndiyi göstərilir. Məsələn, Göy- türk dilində: barduk yirdə (getdiyin yerdə), eşitmədük bo- “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 289
dun...;“Oğuznamə”də: “Toğmadıq oğlana ad qoma”; “Yenmədik aşa dua qılınmaz”; “Taş qopduq yerdə ağır olur”,.. “Kitab”ın dilində isə -duk, -dük forması müstəqil şəkildə yox, mənsubiyyət şəkilçiləri ilə birlikdə işlənmişdir: -digim . “Toquz ay tar qarnımda
“Ağam Beyrək gedəli bizə ozan gəldügi yoq”... Bu nümunələr- dəki -digim, -dügi feli sifət şəkilçilərinin keçmiş zamanı ifadə etməsi aydın şəkildə görünür. “Kitab”ın dilində -dıq 4 feli sifət şəkilçisinin mənsubiyyət və yerlik hal şəkilçiləri ilə qovuşuq vəziyyətdə işlənməsi də özünü göstərir: duğımda. “Solım ələ baqduğımda”; digində. “Beyrək yayı gördigində yoldaşların andı...”; dügində. “Yelisi qara Qazlıq atın bindügində...”. Ə.Dəmirçizadənin fikrincə, bu tip nümunələr- dəki -duğumda, -duğunda, -dügümdə, -dügündə morfemləri feli bağlamalardır 1 . Türkologiyada isə bu şəkilçilər daha çox keçmiş zaman məzmunlu feli sifət formaları kimi təqdim olunur. Burada problemə tarixi-linqvistik müstəvidə aydınlıq gətirmiş S.Əlizadə- nin fikirlərini eynilə təqdim etmək lazım gəlir: “digimdə formasın- dakı -im əlamətini şəxs sonluğu hesab etmək olmaz; çünki həmin əlamət “mübtəda ilə xəbərin şəxsə görə uzlaşması” təzahürü de- yildir. Feli bağlama forması təşəkkül tapana qədərki mərhələnin, hələlik -də şəkilçisini qəbul etməmiş feli sifətin (-digim) “qalı- ğı”dır. Beləliklə, -digimdə formasındakı -im ünsürü yenə də mən- subiyyət əlaqəsini ifadə edir. Başqa sözlə, “gəldiyimdə” söz for- ması “gəldiyim vaxt”, “mən gələndə” kimi anlaşılır...” 2 .
“Kitab”ın dilində zaman məzmunlu -dıqda, -dikdə feli bağla- ma şəkilçisinin müstəqil şəkildə işlənməsi də müəllifin dediklərini qüvvətləndirir: “Saqallu boz ac turğay sayradıqda”; “Hər kişi sö- zin söylədikdə”. “Kitab”ın poetik strukturunda rəngarəngliyi və zənginliyi qabarıq şəkildə görünən epiforalar daxilində keçmiş za- man məzmunlu -duğı feli sifət şəkilçisinə rast gəlinir:
1 Ə.Dəmirçizadə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, 1959, səh.110. 2 S.Əlizadə. Orta əsrlərdə Azərbaycan yazı dili. Bakı, 1985, səh.73-74 Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|