Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 296
sözündə, ikincisində isə “ağla-r”, “bozla-r” sözlərində işlənən “-r” şəkilçisi indiki zaman mənasında “-yur” (uyu-yur), “-yır” (ağla- yır, (bozla-yır) əvəzinə işlənmişdir. XI əsrin məşhur dilçisi M.Kaşğari də ümumən türk dillərində, o cümlədən oğuz, qıpçaq dillərində də “-r” hərfinin həm indiki zaman, həm də gələcək za- man üçün işləndiyini “Kitabi-divani-lüğat ət-türk” əsərində ətraflı surətdə izah etmişdir” 1 . Bu cür fikirlər başqa türkoloqlar tərəfin- dən də söylənilib. Məsələn, A.Axundov yazır: “...bir çox şivələri- mizdə qeyri-qəti gələcək zaman “r” ünsürünü ikinci şəxsdə də mühafizə edə bilir. Buna əsaslanaraq ilk baxışda belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, “r” forması daha qədimdir və “r”-in ikinci və üçüncü şəxslərdə “z”-yə çevrilməsi nisbətən yeni hadisədir” 2 . Ya- xud Ə.Dəmirçizadənin fikirlərinə istinad edən E.Əzizov göstərir: “-r” şəkilçisinin indiki-gələcək zaman məzmunu ifadə etməsinə ədəbi dilin sonrakı dövrlərində də rast gəlinir: Nə surətdir ki, oxurlar bu ismi eyni-zat andan (Nəsimi); Gül yüzün dövründə xəttin kim oxur qul Kişvəri; Məzarım üstünə hərdən nədən ağlar bəhar ayrı (Kişvəri)... Müasir Azərbaycan dili şivələrində saitlə bitən bəzi feillər -yır, -yir, -yur, -yür şəkilçisinin dəyişikliyə uğra- ması ilə əlaqədar olaraq zaman şəkilçisi kimi -r formantını qəbul edir, çox vaxt zaman şəkilçisinin saiti felin sonundakı saitlə birlə- şərək uzun sait variantı əmələ gətirir. Şübhə yoxdur ki, indiki za- man şəkilçisində özünü göstərən bu xüsusiyyət tarixən formalaş- mışdır...” 3 . Müəllifin sonuncu fikirləri təkcə müasir şivələrimizə deyil, həm də ümumən qədim türk dilinə aid səciyyəvi xüsusiy- yətdir. Belə ki, qədim türk dilində indiki də gələcək zaman şəkil- çisi kimi müstəqil “-r” şəkilçisindən yox, “-ar 2 ” şəkilçisindəki “a” saitinin düşməsi nəticəsində yaranmış “-r” (əslində, -ar 2 ) şəkilçi- sindən bəhs etmək olar. Burada M.Kaşğarinin fikirlərini eynilə
1 Ə.Dəmirçizadə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, 1959, səh. 93-94. 2 A.Axundov. Qeyri-qəti gələcək . Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı. II cild, Bakı, 2013, səh.183-184. 3 E.Əzizov. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı, 1999, səh.193. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 297
təqdim etmək lazım gəlir: “... müzare şəkli feillərin hamısında “r” ilə düzəldilir. Sözün sonunda “r” hərfi varsa, ikinci “r” əlavə edi- lir. Birinci “r” sözün kökündə mövcud olan “r”-dir, ikincisi isə müzare və istiqbal hərfi olan “r”-dir... Oğuzlar dildə sürət naminə bəzi feillərdə müzare şəkilçisində olan iki “r”-dən birini atırlar və sözü əmr şəkli kimi bir “r” ilə tələffüz edirlər...” 1 . Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, qədim türk dilində -ar 2 şəkilçisi sonu samitlə bitən sözlərə qoşulduqda eynilə (-ar 2 ) işlənibsə, sonu saitlə bitən sözlərlə qoşulduqda “a” saitini itirmiş vəziyyətdə (-r) işlə- nib. Yazılı abidələrin dilinə nəzər salaq: -ar 2 şəkilçisinin sonu sa- mitlə bitən sözlərə qoşulması: təz+ər=təzər (qaçar), us+ar=usar (qabaqlayar) (Orxon-Yenisey abidələri); qov + ar = qovar, ur + ar =urar, götür+ər=götürər (“Kitab”); -ar 2 şəkilçisinin sonu saitlə bitən sözlərə qoşularkən saitini itirmiş vəziyyətdə işlənməsi: ağla + -ar = ağlar, uyu + -ar = uyur, bozla + -ar = bozlar (“Kitab”). Bu- rada bir məqam da yada düşür: M.Kaşğarinin “Divan”ında sonu saitlə bitən feillərə -yür şəkilçisinin artırılması da özünü göstərir: kərgə + yür = kərgəyür (yaraşar); əmgə + yür = əmgəyür (uzaşar) (I, 367-368). “Divan”da məhdud dairədə işlənmiş –yür morfemi də təkcə bir samitdən ibarət “-r” elementini indiki və gələcək za- man forması kimi təqdim etməyə imkan vermir. Yaxud “Kitab”ın dilində -ar 2 indiki-gələcək zaman formasının “r” səsini itirmiş və- ziyyətdə
işlənməsi (öləm – ölərəm mənasında, qala–qalar məna- sında) indiki-gələcək zaman şəkilçisi kimi “-r” morfeminin varlı- ğından bəhs etməyin düzgün olmadığını göstərir. -ar, -ər, -ur, -ür formasının indiki zaman funksiyasında çıxış etməsini “Kitab”ın dili üzrə nəzərdən keçirək. Araşdırmalar göstə- rir ki, “Kitab”ın dilində indiki və gələcək zamanların qrammatik formalarından bəhs edən ilk alimlərdən biri də Ə.Dəmirçizadə olub. Müəllif haqlı olaraq qeyd edir: “Kitabi-Dədə Qorqud” dilin- də, deməli, ümumxalq dili halıdna təşəkkületmə dövründəki Azər- baycan dilində, indiki zaman və müzare-gələcək zamanlar eyni
1 M.Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk. II cild, Bakı, 2006, səh.59-60. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 298
şəkilçilərlə (“-r, -ər, -ar, -ür, -ur” şəkilçilərilə) ifadə edilmişdir, yəni hər zamanı ifadə edən xüsusi şəkilçi hələ ayrılmamış və müs- təqil halda təbəllür etməmişdi” 1 .Bu, o deməkdir ki, -ar, -ər, -ur, -ür şəkilçi morfemlərinin indiki və ya gələcək zaman mənasında iş- lənməsi mətnin ümumi semantik yükünə istinadən müəyyənləşir. Burada iki nümunəni qarşılaşdıraq: “Dünlə kərvan keçdigin turğay
ci cümlədəki “bilür” sözü müasir Azərbaycan dili baxımından in- diki zaman formasında işlənmiş bir söz kimi görünür. Əslində isə qeyri-qəti gələcək zamanda olub, ümumi zaman mənasını ifadə edir. İkinci cümlədə “qoar” (qovar) və “gətürər” sözlərindəki -ar 2
qeyri-qəti gələcək zaman forması kimi görünsə də, indiki zaman funksiyasındadır. Mətnin sadələşdirilmiş şəkli (1988-ci il Bakı nəşri nəzərdə tutulur) də dediklərimizi təsdiqləyir: “Gecə ikən karvan keçdiyini torağay bilər”; “Çöldən-düzdən keyiki qovur, sə- nin qabağına gətirir...”. Bu faktlar bir daha sübut edir ki, “Kitab”ın dilində -ar, -ər, -ur, -ür qrammatik zaman formaları diferensiallaş- mamış vəziyyətdə olub. -ar, -ər. –ur, -ür morfemlərinin indiki zaman mənasında çıxış etməsi aşağıdakı nümunələrdə də müşahidə olunur: ögərsən (öyürsən). “Altundağı alaca atuη nə ögərsən?” düşər (düşür). “Köpək Qazanıη atınıη ayağına çap-çap düşər...” bilürmisin (bilirsənmi). “Oğul, oğul, ay oğul! Bilürmisin nələr oldu?” Bu nümunələrdəki “ögər” və “düşər” sözlərinin indiki za- manda olması mətnin ümumi semantik tutumuna əsasən müəyyən edilir. “Kitab”ın dilində -ar 2 (indiki zaman forması) morfemini qə- bul etmiş sözlərin mətn daxilində ardıcıl sıralanması ilə ahəngdar- lığın yaradılması da müşahidə olunur: “Qadın ana! Qarşum alub nə bögrərsən?
1 Ə.Dəmirçizadə. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarının dili. Bakı, 1959, səh.94. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|