MİKROBİOLOGİYA, SANİTARİYA VƏ GİGİYENA FƏNNİ
AZƏRBAYCAN BÖLMƏSİ
MÜHAZİRƏ 1. MİKROBİOLOGİYA, SANİTARİYA VƏ GİGİYENANIN
İNKİŞAF TARİXİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ
Plan
1. Mikrobiologiyanın predmeti və vəzifələri
2. Mikrobiologiyanın inkişaf tarixi
3. Gigiyenanın predmeti və vəzifələri
4. Qida gigiyenasının inkişaf tarixi
5. Ölkədə sanitar xidməti, onun məqsədi və vəzifələri
1. Mikrobiologiyanın predmeti və vəzifələri
İnsanı əhatə edən mühiti bitki və heyvanlarsız təsəvvür etmək mümkün
deyildir. Bu canlıların sayəsində insanlar qidalanır, geyinir, hətta yaşayış üçün lazım
olan ev əşyaları və s. əldə edirlər. Lakin canlılar arasında təbiətin bütün ağırlığını
daşıyan elə orqanizmlər də vardır ki, bunları adi gözlə görmək mümkün deyildir.
Belə canlılara çox kiçik ölçülü, adi gözlə görünməyən canlılar - mikroorqanizmlər
aiddir. Mikroorqanizmlərdən bəhs edən elm mikrobiologiya adlanır (latınca micros –
kiçik, bios - həyat, logos - elm). O, biologiyanın mühüm sahəsi olub,
mikroorqanizmlərin xarici görünüşünü, hüceyrə quruluşunu, yayılmasını,
təsnifatını, ünsiyyət və dəyişkənliyini, ekologiyasını, fizioloji xüsusiyyətlərini,
biokimyasını və həyat fəaliyyətlərini, insanların mənafeyinə uyğun istiqamətdə
tətbiqolunma yollarını öyrənən elmdir. Mikroorqanizmlərin ölçüsü o qədər kiçikdir
ki, bir damcı suda onlar milyonlarla olur və yalnız yüksək böyütmə qabiliyyətinə
malik mikroskopla müşahidə edilə bilirlər. Bu orqanizmlərə bakteriyalar, viruslar,
maya və kif göbələkləri, mikroskopik yosunlar və ibtidailər aiddir. Sonuncularla
alqologiya və protozoologiya elmləri məşğul olur.
Mikroorqanizmlər təbiətdə – bütün iqlim zonalarının torpaqlarında, suyunda
və havasında geniş yayılmışdır. Müxtəlif mikroblar çoxlu miqdarda bədən
səthində, heyvan və insan bağırsaqlarında, bitkilərdə, bizi əhatə edən əşyalarda və
qida
məhsullarında
yaşayırlar.
Akademik
V.L.Omelyanski
yazırdı:
«Görünməyənlər, onlar insanları daim müşayiət edir, onun həyatına ya dost kimi,
ya da düşmən kimi qarışırlar».
Mikrob növlərinin çoxlu miqdarda olması aşağıdakı əsas amillərlə
əlaqədardır: onların müxtəlif qidalardan istifadə qabiliyyəti, yaşayış şəraitinə asan
uyğunlaşması, isti, soyuq və rütubət çatışmamazlığına yüksək davamlılığı və
sürətlə çoxalma qabiliyyəti ilə.
Mikroorqanizmlərin bizim planetin həyatında da böyük əhəmiyyəti vardır. Onlar
təbiətdə müxtəlif maddələrin çevrilməsində fəal iştirak edirlər. Daş kömürün, neftin,
bəzi filizlərin əmələ gəlməsi onların həyat fəaliyyəti ilə əlaqədardır.
Torpağın, onun strukturunun əmələ gəlməsində və məhsuldarlığında
mikroorqanizmlərin rolu əvəzsizdir. Mikroorqanizmlərdən sənayedə üzvi turşuların
(süd, yağ, limon), asetonun, butil və etil spirtinin, vitaminlərin, amin turşuların,
ferment preparatların və antibiotiklərin istehsalında istifadə edilir. Bir çox
mikroorqanizmlər qədimdən yeyinti və yüngül sənaye sahələrində, həmçinin ev
təsərrüfatında tətbiq olunurlar. Mayalardan turş süd məhsulları hazırlanmasında
istifadə edilir. Onlar pendirin yetişməsi prosesində, meyvə və tərəvəzlərin
turşudulmasında iştirak edirlər.
Mikroorqanizmlər tədqiqatçıların diqqətini qida zülalının potensial istehsalçısı
kimi də cəlb edirlər (mayalar, sianobakteriyalar).
Mikroorqanizmlər sürətlə çoxaldıqlarına və sadə quruluşlu olduqlarına görə
irsiyyət və dəyişkənliyin öyrənilməsində onlardan bir model kimi istifadə edilir.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, təbiətdə xeyirli mikroorqanizmlərlə bərabər, insan,
bitki və heyvanlarda xəstəlik törədən, qida məhsullarını xarab edənlərə də təsadüf
edilir. Bunlar patogen mikroorqanizmlər adlanırlar. Bunların bir qismi keçmişdə
insanların kütləvi qırılmasına – epidemiyalara (taun, vəba, çiçək, malyariya və s.)
səbəb olmuşdur.
Mikroorqanizmlərin xüsusiyyətlərini bilməklə məhsulların daşınması və
saxlanması zamanı onların inkişafının qarşısını almaq istiqamətində əvvəlcədən
müvafiq tədbirlər həyata keçirmək mümkündür. Beləliklə, mikrobiologiya ərzaq
məhsullarının əmtəəşünaslığı və qida məhsullarının istehsal texnologiyası ilə də sıx
surətdə əlaqədardır.
Müasir mikrobiologiyanın qarşısında duran vəzifələr o qədər müxtəlif və
spesifikdir ki, ondan xüsusi fənlər – tibbi, baytarlıq, texniki, geoloji, kosmik və s.
mikrobiologiya sahələri ayrılmışdır. Texniki mikrobiologiyanın əsas vəzifəsi
müxtəlif istehsalat proseslərində istifadə olunan faydalı mikroorqanizmlərin rolu və
əhəmiyyəti, eləcə də onların zərərli nümayəndələrinin inkişafına və həyat
fəaliyyətinə təsir yollarının öyrənməsindən ibarətdir.
Texniki mikrobiologiyanın əsas bölmələrindən biri qida mikrobiologiyasıdır ki,
biz bu barədə kitabın gələcək fəsillərində ətraflı məlumat verəcəyik. Müasir
mərhələdə mikrobiologiya elminin rolu daha da artır. Mikrobiologiyanı bilmədən ölkə
əhalisinin təmiz qida məhsulları ilə təmin edilməsini yaxşılaşdırmaq, onun keyfiyyətini
artırmaq məsələsini müvəffəqiyyətlə həll etmək mümkün deyildir.
2. Mikrobiologiyanın inkişaf tarixi
Mikrobiologiyanın bir elm kimi formalaşması mikroskopun kəşfi ilə bağlıdır.
Mikroorqanizmlər barədə ilk düzgün məlumat verən, yəni onları kəşf edən,
hollandiyalı təbiətşünas Antoni Van Levenhuq (1632-1723) olmuşdur. O, 160-300
dəfəyə qədər böyütmə qabiliyyətinə malik linzalardan ibarət olan sadə mikroskoplar
hazırlamış və diş ərpini, ot həlimini tədqiq etdikdə xırda canlıların olduğunu birinci
olaraq göstərmişdir. 1695-ci ildə Antoni Van Levenhuk hazırladığı «Təbiətin sirləri»
Dostları ilə paylaş: |